Ἐν Ἀθήναις τῇ 30ῇ Ιουνίου 2004
ὑπ' ἀριθμ. 2791


ΕΓΚΥΚΛΙΟΝ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Θέμα : «Τά Ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα καί τό κήρυγμα εἰς τήν Θείαν Λειτουργίαν».

Πρός
Τούς Σεβασμιωτάτους Μητροπολίτας
τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος.

Σεβασμιώτατοι ἐν Χριστῷ ἀδελφοί,

Ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐν τῇ Συνεδρίᾳ Αὐτῆς τῆς 28ης λήγοντος μηνός Ἰουνίου ἐ.ἔ., ἠσχολήθη μέ τό θέμα τῶν Ἁγιογραφικῶν Ἀναγνωσμάτων καί τοῦ κηρύγματος εἰς τήν Θείαν Λειτουργίαν καί γνωρίζει ὑμῖν ἐπί τοῦ ζητήματος τούτου τά ἑξῆς :

῾Ο βιβλικός χαρακτήρ τῆς ᾿Ορθοδόξου λατρείας ἀναδεικνύει τήν μεγάλην σημασίαν τῶν ἀναγνωσμάτων διά τήν λατρευτικήν σύναξιν καί ἑρμηνεύει τήν ἄρρηκτον σύνδεσιν αὐτῶν μετά τοῦ ὅλου Μυστηρίου τῆς Θείας Λειτουργίας.

῾Η ποιμαντική ἐξ ἄλλου σπουδαιότης αὐτῶν, ἐπιβάλλει ὄχι μόνον τήν ἀνάγνωσιν, ἀλλά καί τήν ἑρμηνείαν αὐτῶν ἐντός τῆς ἐκκλησιαστικῆς συνάξεως, διότι δι᾿ αὐτῶν ἀποσκοπεῖται νά βιώσουν οἱ πιστοί ὅτι κέντρον καί σκοπός τῶν τελουμένων εἶναι ἡ Θεοφάνεια καί ἡ δυνατότης τῆς «ἐν πνεύματι καί ἀληθείᾳ» λατρείας τοῦ Θεοῦ.

Οὕτως ἡ Ἐκκλησία μας, κατανείμασα τήν Καινήν Διαθήκην εἰς περικοπάς, ὥρισεν νά ἀναγινώσκωνται καί ἑρμηνεύωνται αὗται «ἐπ' ἐκκλησίας», ὥστε εἰς ἕκαστον λειτουργικόν ἔτος νά «δημοσιεύεται» καί ἑρμηνεύεται σχεδόν ὁλόκληρος ἡ Καινή Διαθήκη.

Τό σύστημα ὅμως τοῦτο τῆς ἀναγνώσεως, παρά τάς ἀρετάς, τάς ὁποίας ὁπωσδήποτε φέρει, καί τάς ἀγαθάς προθέσεις, τάς ὁποίας ἔχει, στερεῖ ἕν μέρος τοῦ λαοῦ, διά τήν ἐξυπηρέτησιν τοῦ ὁποίου συνεστήθη, (τό ἐκκλησιαζόμενον κυρίως κατά τάς Κυριακάς) τῆς ἀκροάσεως τοῦ μεγαλυτέρου μέρους τῆς Καινῆς Διαθήκης, τό ὁποῖον ἀναγινώσκεται κατά τάς καθημερινάς. Οὕτω, λόγῳ καί τῆς περιοδικῆς ἀναγνώσεως τῶν λειτουργικῶν περικοπῶν, δέν εἶναι δυνατόν νά μή τηρῆται κατά τάς Κυριακάς ἡ συνήθης τυπική διάταξις.

Διά τούς λόγους αὐτούς δημιουργεῖται πρόβλημα, ἀλλά καί αἴτημα τῆς ἀνακατανομῆς τῶν λειτουργικῶν ἐν γένει περικοπῶν, εἰς τό ὁποῖον ὅμως ἁρμοδία νά δώσῃ λύσιν εἶναι ἡ μέλλουσα νά συνέλθῃ Ἁγία καί Μεγάλη Πανορθόδοξος Σύνοδος.

Εἰς μίαν τοιαύτην ἀναθεώρησιν τοῦ συστήματος ἀναγνώσεως πρέπει νά ἐξετασθῇ καί ἡ δυνατότης ἀναγνώσεως περικοπῶν καί ἀπό τήν Παλαιάν Διαθήκην, ἀλλά καί ἀπό τό προφητικόν βιβλίον τῆς Ἀποκαλύψεως, τοὐλάχιστον τῶν δύο πρώτων καί τῶν δύο τελευταίων κεφαλαίων του. Μέχρι τῆς συγκλήσεως ὅμως μιᾶς τοιαύτης Συνόδου ἐπιβάλλεται νά γίνουν κάποια βήματα ἀποκαταστάσεως, μικρά βεβαίως, ἀλλά ὄχι ἀσήμαντα.

α) Νά ἀποφεύγεται π.χ. κατά τό δυνατόν ἡ ἀνάγνωσις Ἀποστολικῶν περικοπῶν τοῦ Μηνολογίου εἰς βάρος τῶν τῆς σειρᾶς (τῆς ἡμέρας), ὥστε νά μή ἐπαναλαμβάνωνται πολλάκις αἱ αὐταί περικοπαί ἐντός τοῦ ἰδίου ἔτους. Αἱ ὡρισμέναι εἰς μνήμην Ἁγίων περικοπαί δέον νά λέγωνται μόνον, ὅταν ψάλλεται μεγάλη δοξολογία πρός τιμήν αὐτῶν ἤ ὅταν κάποια περικοπή ἔχει σχέσιν ἄμεσον πρός τόν ἑορταζόμενον Ἅγιον, (ὅπως π.χ. ἡ πρός Φιλήμονα ἐπιστολή δέον νά λέγηται εἰς τήν μνήμην αὐτοῦ), ἄλλως νά ἀναγινώσκωνται αἱ περικοπαί τῆς ἡμέρας.

β) Νά ἐπαναφερθῇ ἡ ψαλμωδία τῶν προκειμένων τοῦ Ἀποστόλου, ἀλλά καί τῶν Ἀλληλουϊαρίων, τά ὁποῖα προηγοῦνται τοῦ Εὐαγγελίου. Τά δύο αὐτά ἀρχικῶς ἦσαν ὁλόκληροι ἤ σχεδόν ὁλόκληροι ψαλμοί, ἀπαγγελλόμενοι κατά στίχον, μετά τούς ὁποίους ἐψάλλετο τό προκείμενον ἤ τό τριπλοῦν Ἀλληλουϊάριον. Σήμερον ὅμως, τό μέν προκείμενον ἔχει περιορισθῆ εἰς δύο στίχους καί μάλιστα κολοβωμένους, τό δέ ἀλληλουϊάριον εἰς ἕν τριπλοῦν «Ἀλληλούια». ῾Η ἀποκατάστασις τῶν ἀνωτέρω εἰς τήν ἀρχαίαν τάξιν καί ἰδιαιτέρως ἡ ψαλμῳδία τοῦ ἀλληλουϊαρίου ἐκ τρίτου μετά τῶν στίχων συμπληρωμένων βεβαίως καί ὁλοκληρωμένων ἐπιβάλλεται καί διά νά καλύπτεται ὁ ἀπαιτούμενος χρόνος διά τήν πρό τοῦ Εὐαγγελίου θυμίασιν, τήν ἀνάγνωσιν τῆς σχετικῆς εὐχῆς καί τήν μετάβασιν τοῦ Διακόνου εἰς τόν ἄμβωνα, ὥστε νά μή γίνωνται ταῦτα κατά τήν ἀνάγνωσιν τοῦ Ἀποστόλου, καί διασποῦν τήν προσοχήν τῶν πιστῶν.

γ) Νά γίνεται ὁπωσδήποτε κατά τάς Κυριακάς καί ἑορτάς Θεῖον Κήρυγμα, διότι αὐτό εἶναι ἀπαραίτητον συστατικόν τῆς Θείας Λατρείας. ῾Η παράλειψις τοῦ Κηρύγματος σήμερον εἶναι ἀδικαιολόγητος καί μάλιστα εἰς ναούς ὅπου ὑπηρετοῦν κληρικοί δυνάμενοι νά κηρύττουν, ἤ καί ὅπου ὑπάρχουν λαϊκοί θεολόγοι δυνάμενοι νά ἀναπληρώσουν ἐνδεχομένας ἐλλείψεις. «Ὅτι δεῖ τούς τῶν Ἐκκλησιῶν προεστῶτας, ἐν πάσῃ μέν ἡμέρᾳ, ἐξαιρέτως δέ ἐν ταῖς Κυριακαῖς, πάντα τόν κλῆρον καί τόν λαόν ἐκδιδάσκειν τούς τῆς εὐσεβείας λόγους» (Κανών ΙΘ´ τῆς ἐν Τρούλῳ ΣΤ´ Οἰκουμενικῆς Συνόδου).

Παρά ταῦτα τό δικαίωμα τοῦ κηρύττειν πρέπει νά ἔχουν μόνον ἐκεῖνοι ἐκ τῶν κληρικῶν καί τῶν λαϊκῶν θεολόγων, οἱ ὁποῖοι διαθέτουν εἰδικήν εὐλογίαν καί ἄδειαν πρός τοῦτο. Διότι διά τήν ἐπιτυχῆ διακονίαν τοῦ λόγου ἀπαιτεῖται λιπαρά θεολογική κατάρτισις καί παιδεία, ὥστε νά ἀποφεύγωνται παρεκκλίσεις ἀπό τῆς παραδόσεως καί πίστεως τῆς ᾿Εκκλησίας καί πλέον τούτων γνώσεις τῆς ὁμιλητικῆς τέχνης, ὀρθοφωνία, καλή νοηματική ἐκφορά τοῦ λόγου, ζῆλος καί εὐλάβεια.

῾Η ἱερουργία τοῦ κηρύγματος νά ἐπιτελῆται μετά φόβου Θεοῦ, ἱεροπρεπείας, βαθείας ἐπιγνώσεως τοῦ πνευματικοῦ χαρακτῆρος καί ὑψηλοῦ αἰσθήματος εὐθύνης. Λάθη καί παραλείψεις, ὑπερβολαί, ἀκρότητες καί ἀπουσία αὐστηρῶς ἐντοπισμένου θέματος συνιστοῦν ἀσέβειαν ἔναντι τοῦ Θεοῦ, περιφρόνησιν τοῦ λαοῦ καί ὑποβάθμισιν τῆς ἱερᾶς διακονίας.

Πρός ἀποφυγήν τῶν ἀνωτέρω κρίνεται ἀναγκαία ἡ καλή προετοιμασία τοῦ ὁμιλητοῦ. Αὕτη συνίσταται εἰς θερμήν προσευχήν πρός τόν Κύριον, βαθεῖαν μελέτην τοῦ θέματος καί ἀρτίαν συγκρότησιν τοῦ κηρύγματος.

Ὡς ἀναπόσπαστον τμῆμα τῆς Θείας Λατρείας, τό κήρυγμα προσλαμβάνει ἱερόν λειτουργικόν χαρακτῆρα. Διά τοῦτο ἐπιβάλλεται, ὁσάκις ὁ ἱεροκῆρυξ δέν λειτουργεῖ, νά περιβάλλεται πρό τῆς ἐκφορᾶς τοῦ κηρύγματος τό ἐπιτραχήλιόν του, ὁ δέ Ἀρχιερεύς ἀντιστοίχως ἐπιτραχήλιον καί ὠμοφόριον.

Τό θεματολόγιον τοῦ κηρύγματος ἔχει ἄμεσον σχέσιν πρός τά ἀναγνώσματα τῆς ἡμέρας. ῾Η σχέσις αὐτή εἶναι ἀρχαιοτάτη καί λογική, διά τοῦτο δυσκόλως δύναταί τις νά τήν παραβλέψῃ. ῾Η στενότης ὅμως τοῦ κύκλου καί ἡ ἀδιατάρακτος ἐπανάληψις κατ᾿ ἔτος τῶν Κυριακῶν περικοπῶν περιορίζει τάς δυνατότητας τοῦ κηρύγματος, δεδομένου ὅτι αἱ περικοπαί δέν εἶναι ἀνεξάντλητοι εἰς νοήματα καί διδάγματα. Περισσότερον μάλιστα ἐξηντλημέναι θεματολογικῶς εἶναι αἱ εὐαγγελικαί περικοπαί. Διά τοῦτο κρίνεται σκόπιμον νά χρησιμοποιῶνται συχνότερον διά τό κήρυγμα αἱ ἀποστολικαί, νά γίνεται μάλιστα καί ἁγιογραφικόν καί λειτουργικόν κήρυγμα καί, ὅταν εἶναι δυνατόν, χρῆσις καί τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης.

Τόν χρόνον, τόν τόπον, τόν φορέα καθώς καί τάς προϋποθέσεις τῆς κηρυγματικῆς ἑρμηνευτικῆς καθορίζουν σαφῶς οἱ ἱεροί κανόνες.

Τό Θεῖον κήρυγμα πρέπει νά γίνεται ἀπαραιτήτως μετά τήν ἀνάγνωσιν τοῦ Εὐαγγελίου καί ὄχι κατά τήν ὥραν τοῦ Κοινωνικοῦ. Οἱ προβαλλόμενοι λόγοι τῆς ἐξοικονομήσεως χρόνου καί τῆς βραδύτητος τῆς προσελεύσεως τοῦ λαοῦ εἰς τήν Θείαν Λειτουργίαν δέν εὐσταθοῦν. ῾Η ἐξοικονόμησις χρόνου εἶναι δυνατή διά τῆς ἀποφυγῆς τῶν ἀργῶν μελῶν καί τῆς βραδείας ἀπαγγελίας τῶν δεήσεων· καί ἡ βραδύτης τῆς προσελεύσεως τῶν πιστῶν δύναται νά ἀντιμετωπισθῇ διά τῆς τελέσεως τῆς Θείας Λειτουργίας εἰς καταλληλοτέρας ὥρας καί τῆς βελτιώσεως τῆς ποιότητος τοῦ Θείου κηρύγματος, ὥστε αὐτό νά ἑλκύῃ τό ἐνδιαφέρον καί τήν προσοχήν τοῦ ἐκκλησιάσματος.

Διά τῆς ἐπαναφορᾶς τοῦ κηρύγματος εἰς τήν κανονικήν του θέσιν, οἱ μέν ἐκκλησιαζόμενοι, ἔχοντες πρόσφατον τήν ἀκρόασιν τῶν ἁγιογραφικῶν περικοπῶν θά ἀκούουν ἀμέσως καί τήν ἀνάπτυξίν των, ὁ δέ λειτουργός, ἀφοῦ ἱερουργήσῃ τό Εὐαγγέλιον, θά προχωρήσῃ ἀπερίσπαστος εἰς τήν τελεσιουργίαν τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας.

Τό κήρυγμα γίνεται εἴτε ἀπό τοῦ Ἄμβωνος, εἴτε ἀπό τῆς Ὡραίας Πύλης, ἐνῷ τά Βημόθυρα εἶναι κλειστά, καί σπανίως ἀπό τόν Ἀρχιερατικόν θρόνον, ὅταν δέν ὑπάρχει Ἄμβων. ῾Η διάρκειά του πρέπει νά ἐλέγχεται αὐστηρῶς καί νά μήν ὑπερβαίνῃ τά 12 - 15 πρῶτα λεπτά τῆς ὥρας . Καλόν εἶναι νά γνωρίζῃ ὁ ὁμιλητής νά σταματᾷ ἐγκαίρως, δηλαδή ὅταν οἱ ἀκροαταί του θά ἤθελον ἀκόμη νά τόν ἀκοῦν, ὥστε νά μή γίνεται κουραστικός.

Τό κήρυγμα πρέπει νά ἔχῃ Χριστοκεντρικόν χαρακτῆρα. Οἱ ἱεροκήρυκες δέν πρέπει νά λησμονοῦν ὅτι «ἡμεῖς κηρύττομεν Χριστόν ἐσταυρωμένον», ὅτι ὁμιλοῦν διά νά εὐαγγελισθοῦν εἰς τόν λαόν τήν σωτηρίαν, ὅτι τό κήρυγμα δέν πρέπει νά ἔχῃ ἀποκλειστικῶς ἠθικολογικόν περιεχόμενον, ἀλλά νά ἀναφέρεται καί εἰς τήν δογματικήν διδασκαλίαν καί τήν λειτουργικήν μας ἀγωγήν.

Ὁ χαρακτήρ οὗτος τοῦ κηρύγματος δέν ἀποκλείει τήν μεταφοράν καί ἐκφοράν τοῦ μηνύματος μέ τά λεκτικά ἤ φραστικά δεδομένα τῆς συγχρόνου ἐποχῆς. Ἀντιθέτως αὐτό ἐπιβάλλεται νά γίνεται πάντοτε, διά νά προσλαμβάνῃ τό κήρυγμα καί πρακτικόν καί ἐπίκαιρον χαρακτῆρα. Καλόν εἶναι νά διανθίζεται μέ γνώμας Πατέρων καί Ἁγίων, διά νά εἶναι πειστικόν καί μέ παραδείγματα ἐκ τῆς συγχρόνου ἐποχῆς, τά ὁποῖα οἱ ἀκροαταί γνωρίζουν ἐξ ἰδίας ἀντιλήψεως καί κοινωνικῆς πείρας.

᾿Ενδεδειγμένη γλῶσσα τοῦ κηρύγματος πρέπει νά εἶναι ἡ καθομιλουμένη, ἀπηλλαγμένη ἀκροτήτων. Ἕν γλωσσικόν ἰδίωμα κατανοητόν ἀπό τό ἀκροατήριον, χωρίς σολοικισμούς καί βαρβαρισμούς, οἱ ὁποῖοι δηλώνουν πενίαν, εἶναι ἐκεῖνον τό ὁποῖον ἀναδεικνύει τόν ἱεροκήρυκα ὡς συγκροτημένον πρόσωπον καί διδάσκαλον τοῦ λαοῦ.

Κατά τήν ἐκφοράν τοῦ κηρύγματος, πρέπει νά ἀποφεύγωνται περιτταί χειρονομίαι καί ἐπιδεικτικαί κινήσεις. ῾Ο ἱεροκῆρυξ πρέπει νά ἐλέγχῃ τάς κινήσεις τοῦ σώματος καί τῶν χειρῶν του, τήν ἔντασιν τῆς φωνῆς του, τά πάντα. Γενικῶς ὅ,τι ἐκφεύγει τοῦ μέτρου, ἀποτρέπει τήν ἀποδοχήν τοῦ κηρύγματος. Προτιμητέον εἶναι νά γίνεται τό κήρυγμα ἀπό στήθους, χωρίς νά ἀποκλείεται τό καλῶς προετοιμασμένον γραπτόν κήρυγμα καί μάλιστα εἰς εἰδικάς περιπτώσεις.

Εἰς περιπτώσεις, εἰς τάς ὁποίας ὑπάρχει πρός ἀνάγνωσιν Ἐγκύκλιος Ἐκκλησιαστικῆς ἀρχῆς, τότε τό κήρυγμα δέν γίνεται, ὥστε νά μή ἐπιβαρύνεται τό ἐκκλησίασμα.

Εὐελπιστοῦμεν ὅτι τά ἀνωτέρω θά ἀποτελέσουν δημιουργικόν ἐρέθισμα διά τήν βελτίωσιν τοῦ ἱεροκηρυκτικοῦ λόγου, τήν μυσταγωγικήν προσέγγισιν τῶν βιβλικῶν κειμένων, συμφώνως πρός τήν λειτουργικήν πρακτικήν, καί θά προαγάγουν τήν λατρευτικήν ἔκφρασιν τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας καί γενικώτερον τήν ὀρθήν ἱερουργίαν τοῦ Εὐαγγελίου.

† Ὁ Ἀθηνῶν Χ Ρ Ι Σ Τ Ο Δ Ο Υ Λ Ο Σ, Πρόεδρος.
† Ὁ Διδυμοτείχου καί Ὀρεστιάδος Νικηφόρος.
† Ὁ Μυτιλήνης, Ἐρεσσοῦ καί Πλωμαρίου Ἰάκωβος.
† Ὁ Λήμνου καί Ἁγίου Εὐστρατίου Ἱερόθεος.
† Ὁ Γουμενίσσης, Ἀξιουπόλεως καί Πολυκάστρου Δημήτριος.
† Ὁ Βεροίας καί Ναούσης Παντελεήμων.
† Ὁ Δρυϊνουπόλεως, Πωγωνιανῆς καί Κονίτσης Ἀνδρέας.
† Ὁ Γυθείου καί Οἰτύλου Χρυσόστομος.
† Ὁ Δημητριάδος καί Ἁλμυροῦ Ἰγνάτιος.
† Ὁ Κυθήρων Κύριλλος.
† Ὁ Θεσσαλιώτιδος καί Φαναριοφερσάλων Θεόκλητος.
† Ὁ Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ Δανιήλ.
† Ὁ Ὕδρας, Σπετσῶν καί Αἰγίνης Ἐφραίμ.


Ὁ Ἀρχιγραμματεύς
† Ἀρχιμ. Χρυσόστομος Σκλήφας.

Ἀκριβές Ἀντίγραφον
Ὁ Ἀρχιγραμματεύς

† Ἀρχιμ. Χρυσόστομος Σκλήφας.