Η Νοσηλευτική και η σκέψη των Πατέρων της Εκκλησίας

Για τους Πατέρες ο όρος της Εκκλησίας δεν περικλείει την έννοια της «θεοκρατίας», αλλά της κοινωνίας των προσώπων μεταξύ τους και με τον Θεό(18). Μάλιστα, ο ακοινώνητος κατακρίνεται πρώτος μεταξύ των «αμαρτωλών»(19). Η άποψη αυτή δίνει στη νοσηλευτική και στις άλλες κοινωνικές επιστήμες τεράστιο οντολογικό και πνευματικό χαρακτήρα. Οι Πατέρες κατανοούν την κοινωνική αθλιότητα ως την συνεχιζόμενη αγωνία του Χριστού που υποφέρει ακόμη και στο πρόσωπο των μελών του γι αυτό και η Εκκλησία πρωτοστάτησε στην οργάνωση της ιατρικής περίθαλψης όπως, για παράδειγμα, στην Ρωσία όπου τα πρώτα νοσοκομεία οργανώθηκαν από την Εκκλησία κατά τον 15ο  μ.Χ. αιώνα(20). Η θέση της Ορθοδοξίας δεν είναι καθόλου μοιρολατρική και σκοταδιστική, αλλά ενεργητικά δυναμική. Ο ορθόδοξος Ρώσος φιλόσοφος Μπερδιάγιεφ έγραφε ότι είναι ασέβεια  να περιμένουμε παθητικά  από τον Θεό αυτό που ο ίδιος ο άνθρωπος μπορεί να διευθετήσει μόνος του, διότι ο ίδιος ο Θεός θέλει η επιστήμη, η ιατρική και η τεχνική να συμβάλουν στην εξασφάλιση μιας πιο άνετης ζωής(21). Η ίδια δυναμικότητα είναι αυτή που ωθεί τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο, ορμώμενο από ανθρωπολογικές και όχι από κοινωνικοπολιτικές αρχές, να δικαιολογεί ακόμη και την χρήση βίας από τη μεριά των αδικουμένων(22). Έτσι, τα κοινωνικά προβλήματα προσεγγίζονται μέσα από το πνεύμα της ενεργητικής διακονίας και αρκεί να αναφέρουμε ότι υπάρχουν μαρτυρίες που αναφέρουν ότι ο ίδιος ο Μ. Βασίλειος περιέθαλπτε τους ασθενείς του(23). Βλέπουμε, λοιπόν, ότι, αντίθετα με τη σημερινή εποχή, η νοσηλεία και η κοινωνική πρόνοια δεν τοποθετείται στο επίπεδο του δικαιώματος ή του καθήκοντος, αλλά σε αυτό του τρόπου ζωής που απορρέει από μία οντολογική σύζευξη του Θείου με τον τρόπο υπάρξεως. Γι αυτό και πολλοί κοινωνιολόγοι, όπως ο Ι. Πέτρου, θεωρούν ότι ο σύγχρονος τρόπος προσέγγισης των κοινωνικών προβλημάτων από την ορθόδοξη θεολογία πρέπει να στηριχθεί στην πατερική μεθοδολογία(24).

            Κάτω από το πρίσμα των όσων αναπτύχθηκαν έως τώρα, γίνεται αντιληπτό ότι η νοσηλευτική τοποθετείται σε πνευματικό και οντολογικό επίπεδο. Η νοσηλευτική θεωρείται ως μίμηση Θεού(11, 25). Είναι χαρακτηριστική η αντίληψη ότι ως κατεξοχήν φιλάνθρωπος θεωρείται μόνο ο Θεός, ενώ ο άνθρωπος γίνεται φιλάνθρωπος μιμούμενος τον Θεό κι έτσι το ανθρώπινο είναι συνδεδεμένο με το άκτιστο θείο με ένα συνεχή αγαπητικό διάλογο κατά τα πρότυπα της κοινωνίας και της αγαπητικής σχέσης των προσώπων του Τριαδικού Θεού(26).  Με τον τρόπο αυτό  δίνεται στη νοσηλευτική μία αυτόνομη δυναμική που πηγάζει μέσα από την ίδια την ανάγκη της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο τρόπος του «ζην» είναι απόρροια του τρόπου του «είναι». Ο Μέγας Βασίλειος αναφέρει ότι η προσφορά στον άλλον είναι ανώτερη και από θαύμα(11), ενώ ο Γρηγόριος ο Θεολόγος επισημαίνει ότι πρέπει να ντρεπόμαστε για τις πληγές που μας θεράπευσε ο Χριστός και γι αυτό κι εμείς πρέπει να δράττουμε κάθε ευκαιρία περίθαλψης ασθενών(11). Αξιόλογη, αλλά και πρωτότυπη, είναι η άποψη των Πατέρων για την σχέση νοσηλευτή  - νοσηλευόμενου. Οι Πατέρες της Εκκλησίας πιστεύουν ότι η  σχέση νοσηλευτή – νοσηλευόμενου είναι μία δυναμική σχέση αλληλεπίδρασης με σημασία βαθύτερου οντολογικού χαρακτήρα όχι μόνο για τον ασθενή, αλλά και για τον νοσηλευτή. Οι επιπτώσεις αυτής της δυναμικής αλληλεπίδρασης επιδρούν στην υπαρξιακή σφαίρα και τελείωση τόσο του ασθενή όσο και του ίδιου του νοσηλευτή. Με άλλα λόγια, θα λέγαμε ότι υπαρξιακά ο νοσηλευτής έχει ανάγκη τον νοσηλευόμενο όσο και ο δεύτερος τον πρώτο. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που αναφέρεται στη Λαυσαϊκή ιστορία ότι ο παρέχων νοσηλευτική φροντίδα αναπαύει την ψυχή τόσο των άλλων (των ασθενών) όσο και του ιδίου(11), ενώ ο Γρηγόριος Νύσσης αναφέρει ότι η παροχή νοσηλευτικής φροντίδας είναι μία χρήσιμη ενέργεια για την «κρίση» της μέλλουσας ζωής(11). Είναι προφανής η αξία της αντίληψης αυτής για τη σχέση μεταξύ νοσηλευτή – νοσηλευόμενου τη σύγχρονη εποχή.

            Μέσα σε αυτό το πλαίσιο που αναπτύχθηκε προηγουμένως οριοθετούνται από τους Πατέρες κάποιες αρχές νοσηλευτικής δεοντολογίας. Οι αρχές αυτές δεν έχουν τον χαρακτήρα των κανόνων ούτε και έχουν ως μέτρο το αποτέλεσμα της νοσηλευτικής φροντίδας ή το συμφέρον του νοσηλευτή ή του ασθενή όπως συμβαίνει με τις σύγχρονες δεοντολογικές θεωρίες του φορμαλισμού, της δικαιοσύνης, του εγωϊσμού και του ωφελιμισμού(27). Αντιθέτως, η πατερική σκέψη κινείται αποκλειστικά και μόνο στα όρια της αλληλοσυμπληρούμενης υπαρξιακής σχέσης νοσηλευτή και ασθενή πέρα και πάνω από κάθε ποσοτική ή συμφεροντολογική αποτίμηση του αποτελέσματος της νοσηλευτικής φροντίδας. Ως σκοπός της νοσηλευτικής φροντίδας δεν τίθεται η ίαση, αλλά το όφελος σε υπαρξιακό επίπεδο που καλλιεργείται μέσω της προσωπικής αλληλοεπιδραστικής σχέσης νοσηλευτή – ασθενή ως αποτέλεσμα της βιωματικής εμπειρίας του τρόπου υπάρξεως. Η θεραπεία ή ανακούφιση έρχεται ως επακόλουθο αυτής της σχέσης. Το αποτέλεσμα διαχωρίζεται από τον σκοπό και δίνει σε αυτόν έναν αυτόνομο οντολογικό χαρακτήρα. Γι αυτό, ασφαλώς θα μας ξενίζει σήμερα το γεγονός ότι ο Διονύσιος ο Αλεξανδρέας και ο Γρηγόριος Νύσσης προτρέπουν στη νοσηλευτική φροντίδα ακόμη και των ασθενών που πάσχουν από κάποιο λοιμώδες νόσημα έστω κι αν αυτό κρύβει κινδύνους για την ίδια την υγεία του νοσηλευτή(11). Επίσης, οι Πατέρες προτρέπουν με έμμεσο, αλλά σαφή, τρόπο την τήρηση της αρχής της μη δημοσιοποίησης, της εχεμύθειας και του απορρήτου γι αυτόν που παρέχει νοσηλευτική φροντίδα(11,28). Παράλληλα, προβάλλεται από τους Πατέρες η υποχρεωτική, ως αρετή, περίθαλψη των ασθενών και των γερόντων(29), ενώ, μέσα στα πλαίσια σκέψης που αναπτύχθηκε προηγουμένως, δεν δικαιολογείται η άρνηση ή η πρόφαση άγνοιας για την αποφυγή παροχής νοσηλευτικής φροντίδας(11). Ακόμη, προτάσσεται η αρχή εξατομίκευσης της κάθε περίπτωσης και της εξειδίκευσης όταν ο Κλήμης Ρώμης προτρέπει τον καθένα να προσφέρει σύμφωνα με τις ικανότητες και τα χαρίσματά του(11). Επίσης, οι Πατέρες υποδεικνύουν τον χαρακτήρα αυτόν της προσφοράς που διέπεται από αυθορμητισμό, χαρά και αφθονία(11). Δεν πρέπει να παραληφθεί να αναφερθεί ότι η προσφορά των Πατέρων επεκτείνεται ακόμη και στη διευθέτηση κάποιων πρακτικών ζητημάτων που σχετίζονται με την παροχή νοσηλευτικής φροντίδας, όπως είναι η σύσταση του να επισκέπτονται στα σπίτια τους τους άνδρες ασθενείς διάκονοι και τις γυναίκες διακόνισσες προκειμένου να προσφέρουν νοσηλευτικές υπηρεσίες(30). Μία ακόμη ένδειξη του ενδιαφέροντος των Πατέρων για τη συστηματοποίηση της νοσηλευτικής φροντίδας είναι η προτροπή για τον καθορισμό προτεραιοτήτων στα πλαίσια του προγραμματισμού των αναγκών και της νοσηλευτικής διεργασίας ιδιαίτερα σε περιπτώσεις επιδημιών(11).

Βιβλιογραφία

1. Τούντας Γ. Τι είναι Υγεία. Ορισμός της Π.Ο.Υ. Νέα Υγεία 1999, 23 (Ιαν. – Μαρτ.) : 12.

2. Τούντας Γ. Κοινωνία και Υγεία. Οδυσσέας / Ν. Υγεία. Αθήνα 2000.

3. Μπερδιάγιεφ Ν. Δοκίμιο εσχατολογικής μεταφυσικής. Εκδόσεις Παρουσία. Αθήνα 1995.

4. Γιανναράς Χ. Προτάσεις κριτικής οντολογίας. Εκδόσεις Δόμος. Αθήνα 1985.

5. Ραγιά Α. Βασική Νοσηλευτική. Αθήνα 1991.

6. Ross A.L. Spiritual aspects of nursing. Journal of Advanced Nursing 1994 ; 19 : 439 – 447.

7. Μέγας Βασίλειος. Όροι κατά πλάτος. 2, 1, PG 31, 909 B – 912 A.

8. Γρηγόριος Νύσσης. Προς τους πενθούντας. PG 46, 497 BC.

9. Τσάμης Δ. Εισαγωγή στην σκέψη των Πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Εκδόσεις Πουρναρά. Θεσσαλονίκη 1992.

10. Μαντζαρίδης Γ. Χριστιανική Ηθική. Εκδόσεις Πουρναρά. Θεσσαλονίκη 2000.

11. Μπουγάτσος Ν. Κοινωνική διδασκαλία Ελλήνων Πατέρων. Τόμος 1. Αποστολική Διακονία. Αθήνα 1998.

12. π. Φιλόθεος Φάρος. Η ίαση ως υγείας ολοκληρία. Η ολιστική ιατρική ως εκκλησιαστική παράδοση και επιστημονική πρωτοπορία. Εκδόσεις Καστανιώτη. Αθήνα 1997.

13. Ιωάννης Χρυσόστομος. Ομιλία εις την προς Ρωμαίους. 23, 4, PG 60, 620.

14. Μάξιμος Ομολογητής. Προς Θαλάσσιον. PG 90, 629 D – 32 A.

15. Μάξιμος Ομολογητής. Κεφάλαια διάφορα. 1, 25, PG 90, 1189 A.

16. Χαρώνης Β. Παιδαγωγική ανθρωπολογία Χρυσοστόμου. Τόμος Δ. Αθήνα 1996.

17. Γρηγόριος Παλαμάς. Προς Ξένην. PG 150, 1049 B.

18. Μπερδιάγιεφ Ν. Για την κοινωνική ανισότητα. Εκδόσεις Πουρναρά. Θεσσαλονίκη 1984.

19. Μέγας Βασίλειος. Εν λιμώ και αυχμώ. 7, PG 31, 324 B.

20. Florofsky G. Christianity and culture. Norland Publishing Company. Belmont, Massachussetts 1974.

21. Μπερδιάγιεφ Ν. Χριστιανισμός και κοινωνική πραγματικότητα. Εκδόσεις Πουρναρά. Θεσσαλονίκη 1986.

22. Ιωάννης Χρυσόστομος. Ομιλία εις την προς Ρωμαίους. 14, 9, PG 60, 535.

23. Σταθόπουλος Π. Κοινωνική Πρόνοια. Εκδόσεις Έλλην. Αθήνα 1995.

24. Πέτρου Ι. Θεολογία και κοινωνική δυναμική. Παρατηρητής. Θεσσαλονίκη 1993.

25. Μαντζαρίδης Γ. Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού. Εκδόσεις Πουρναρά. Θεσσαλονίκη 1999.

26. Staniloae D. Dieu est Amour. Labor et Fides. Geneve 1980.

27. Μαργαριτίδου – Τυμπαλέξη Β. Ηθική και δεοντολογία στην Υγεία και τη Νοσηλευτική. Ιατρικές εκδόσεις Λίτσας. Αθήνα 1993.

28. Γρηγόριος Θεολόγος. Λόγος Η. Εις την αδελφήν εαυτού Γοργονίαν επιτάφιος. ΒΕΠΕΣ 59. Αποστολική Διακονία. 16 – 18, 804 ΙΒ.

29. Μέγας Βασίλειος. Εις την Εξαήμερον. Ομιλία Η. ΒΕΠΕΣ 51. Αποστολική Διακονία. 32 – 41, 454.

30. Κλήμης Ρώμης. Διαταγαί Αγίων Αποστόλων. ΒΕΠΕΣ 2. Αποστολική Διακονία. XVI – 1, Γ

31. Epiphanios, Panarion, 3, Karl Holl, Leipnzig 1915.

32. Miller T. Η γέννησις του νοσοκομείου στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Εκδόσεις ΒΗΤΑ. Αθήνα 1998.

33. Le typikon du Christ Sauveur Pantocrator. 32 : 1 – 145. Paul Gautier. REB, 1974

34. Dombeck T. M. The spiritual and pastoral dimensions of care in interprofessional contents. Journal of Interprofessional Care 1998 ; 12 (4) : 361 – 372.

35. Sloan P. R., Bagiella E., Powell T. Religion, spirituality and medicine. Lancet 1999 ; 353 (9153) : 664 – 667.

36. Puchalski M. C., Larson B. D. Developing Curricula in Spirituality and Medicine. Academic Medicine 1998 ; 73 (9) : 970 – 974.

37. Astrow B. A., Puchalski M.C., Sulmasy P. D. Religion, Spirituality, and Health Care : Sosial, Ethical and Practical Considerations. The American Journal of Medicine 2001 ; 110 : 283 – 287.

38. Emdon T. Spirituality. Cry freedom. Nursing times 1997 ; 93 (40) : 35 – 38.

39. Sulmasy P. D. Is Medicine a Spiritual Practice? Academic Medicine 1999 ; 74 (9) 1002 – 1005.

40. Scheiber K. Religion in the Physician – Patient Relationship. JAMA 1991 ; 226(21) : 3062 – 3067.

41. Ματσούκας Ν. Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β. Εκδόσεις Πουρναρά. Θεσσαλονίκη 1999.

42. Γιανναράς Χ. Η παρακμή ως πρόκληση. Νέα Σύνορα – Λιβάνη. Αθήνα 1999.

43. Weber M. Η Προτεσταντική Ηθική και το πνεύμα του Καπιταλισμού. Gutenberg. Αθήνα 2000.

44. Μπερδιάγιεφ Ν. Θείον και Ανθρώπινον. Η υπαρξιακή διαλεκτική των σχέσις. Εκδόσεις Πουρναρά. Θεσσαλονίκη 2000.

45. Μέγας Βασίλειος. Εις την Εξαήμερον. 9, 6, PG 29, 204 BC.

46. Μέγας Βασίλειος. Εις το πρόσεχε σεαυτώ. 7, PG 31, 216 AB.

47. Μπερδιάγιεφ Ν. Ο νέος μεσαίωνας. Εκδόσεις Πουρναρά. Θεσσαλονίκη 1987.

48. Μαντζαρίδης Γ. Ορθόδοξη Θεολογία και κοινωνική ζωή. Εκδόσεις Πουρναρά. Θεσσαλονίκη 1996.

49. π. Φιλόθεος Φάρος. Ο μύθος της ψυχικής νόσου. Αρμός. Αθήνα 2001.