Το πολιτισμικό υπόβαθρο που υπαγόρευε τον σεβασμό και τη μέριμνα των ηλικιωμένων κατά τους Βυζαντινούς χρόνους

Συμμεριζόμενοι την άποψη ότι κάθε επίτευγμα κάποιου πολιτισμού αντικατοπτρίζει τις αξίες πάνω στις οποίες στηρίζεται ο πολιτισμός αυτός, πιστεύουμε ότι θα ήταν φρόνιμο να γίνει μία σύντομη έκθεση των βασικών στοιχείων που συνέθεσαν τον Βυζαντινό πολιτισμό σχετικά με την φροντίδα των ηλικιωμένων. Ο Βυζαντινός πολιτισμός στηρίχθηκε πάνω σε τρία κύρια πολιτισμικά στοιχεία: Το Ελληνικό, το Ρωμαϊκό και το Ιουδαιοχριστιανικό(2).

Από τον Ελληνικό πολιτισμό το Βυζάντιο κληρονόμησε τις φιλοσοφικές καταβολές του και την κλασική παιδεία και επομένως και τον σεβασμό προς τους γέροντες. Χαρακτηριστικό είναι στην Ιλιάδα του Ομήρου το παράδειγμα του γέροντα βασιλιά της Πύλου Νέστορα το όνομα του οποίου χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα ως σύμβολο του σεβασμού, της σοφίας και της εμπειρίας, ενώ δεν πρέπει να παραληφθεί και ο νόμος των Αθηνών που αναφέρεται στα απομνημονεύματα του Ξενοφώντα, σύμφωνα με τον οποίο απαγορευόταν η άσκηση κάθε δημοσίου λειτουργήματος σε όσους δεν είχαν εκπληρώσει προηγουμένως το χρέος τους προς τους γέροντες γονείς τους(3).  Παράλληλα, η Ρώμη, ως πολιτεία που ανέπτυξε, κυρίως, τον νομικό πολιτισμό, επηρέασε αρκετά το Βυζάντιο τόσο ως προς τη νομοθεσία όσο και ως προς τη διοίκηση. Χαρακτηριστικά, αρκεί  να αναφερθεί ότι ο σεβασμός προς τους γέροντες αποτυπωνόταν στο ρωμαϊκό δίκαιο δίνοντας στον γηραιό αρχηγό της οικογένειας, τον «pater familia», πολύ μεγάλη εξουσία πάνω στα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας(4). 

Βέβαια, το κατεξοχήν στοιχείο που επέδρασε πάνω στον πολιτισμό του Βυζαντίου είναι, χωρίς αμφιβολία, το χριστιανικό. Στην Παλαιά Διαθήκη προτρέπονται οι νεώτεροι να εγείρονται από τις θέσεις τους μπροστά στους ηλικιωμένους εις ένδειξη σεβασμού(5) και καταδικάζεται η εγκατάλειψη γέροντα γονέα(6). Στην Καινή Διαθήκη υπάρχει το παράδειγμα του ίδιου του Ιησού Χριστού που ενώ βρίσκεται πάνω στον σταυρό αναθέτει την φροντίδα της μητέρας Του στον απόστολο και ευαγγελιστή Ιωάννη(7). Στο κλίμα του σεβασμού προς τους ηλικιωμένους κινείται και η Πατερική Γραμματεία με αποκορύφωμα τον Μέγα Βασίλειο που εισάγει την έννοια της «αντιπελάργωσης»(8), την προτροπή, δηλαδή, προς τους νέους να παραδειγματιστούν από την συμπεριφορά των ζώων και ιδιαίτερα των  νεαρών πελαργών οι οποίοι δείχνουν πρόνοια στον γέρο και αδύναμο πατέρα τους παρέχοντάς του τροφή και στηρίζοντας τα φτερά του με τα δικά τους κατά το πέταγμα(9). Επίσης, δεν πρέπει να λησμονείται ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία τρέφει ιδιαίτερο σεβασμό για το γήρας και ατενίζει με δέος το «ευ – γηράσκειν» και το «ευ – θνήσκειν» προσευχόμενη κατά τη Θεία Λειτουργία τα τέλη της ζωής μας να είναι ανώδυνα, ανεπαίσχυντα και ειρηνικά(10), χωρίς, βέβαια, να υπονοείται η ευθανασία με την έννοια που έχει επικρατήσει σήμερα. Εξάλλου, είναι γνωστό ότι η ορθόδοξη παράδοση τρέφει μεγάλη εκτίμηση στον θεσμό του γέροντα(11) που τον ανυψώνει σε υψηλή πνευματική μορφή και οδοδείκτη ζωής για τους πιστούς.

Από την έκθεση των ως άνω, γίνεται αντιληπτό ότι ο Βυζαντινός πολιτισμός είχε όλες εκείνες τις πολιτισμικές προϋποθέσεις που του επέτρεπαν να υφάνει νήματα ευαισθησίας και να αναπτύξει μέτρα πρόνοιας για τους ηλικιωμένους. 

Βιβλιογραφία

1. Παναγόπουλος Ε. Ευθανασία, Ορισμός και Ιστορική εξέλιξη - Αρχές Ιατρικής Ηθικής – Όρκος Ιπποκράτη. Στο: Το πρόβλημα της Ευθανασίας, Πρακτικά Συνεδρίου της Ειδικής Συνοδικής Επιτροπής Βιοηθικής της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2003, σελ. 47.

2. Χρήστου Π. Ελληνική Πατρολογία, τομ. Α΄, Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1994, σελ. 33 – 66.

3. π. Ζήσης Θ. Τα Γηρατειά ένα μεγάλο Υπαρξιακό πρόβλημα. Στο: Ηθικά Κεφάλαια. Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 2002, σελ. 204.

4. Courau C. Πως η κοινωνία αντιμετώπιζε τους ηλικιωμένους. Ιστορία, 2004, Μάιος, τεύχος 431, σελ. 26 – 31.

5. Λευιτικόν 19, 32.

6. Σοφία Σειράχ 3, 3 – 16.

7. Ιωάννη 19, 26 – 27.

8. Μέγας Βασίλειος. Ομιλίαι εις την Εξαήμερον, Η΄, ΒΕΠΕΣ, Αποστολική Διακονία 5, 31 – 41.

9. Ματσούκας Ν. Επιστήμη, Φιλοσοφία και Θεολογία στην Εξαήμερο του Μ. Βασιλείου. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 192.

10. Φουντούλης Ι. Βυζαντιναί Θείαι Λειτουργίαι Βασιλείου του Μεγάλου και Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Στο: Κείμενα Λειτουργικής, τεύχος Γ΄, Θείαι Λειτουργίαι. Θεσσαλονίκη 1994, σελ. 256.

11. Μητρ. Κάλλιστος Ware. Η πνευματική πατρότης στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Στο: Η εντός ημών Βασιλεία. Ακρίτας, Αθήνα 1994, σελ. 115 – 151.