Ιδρύματα φροντίδας ηλικιωμένων στο Βυζάντιο

Αυτό που παρατηρεί όποιος ανατρέχει στην εποχή του Βυζαντίου για να ερευνήσει την πρόοδο στην φιλανθρωπία και την πρόνοια είναι ότι η ορολογία των διαφόρων Ευαγών Ιδρυμάτων στο Βυζάντιο είναι συγκεχυμένη, διότι δεν υπάρχει σαφείς διαχωρισμός των ιδρυμάτων που ασκούσαν φιλανθρωπικό έργο γενικότερα, από τα ιδρύματα που ήσαν καθαρά νοσηλευτήρια(21). Τα διάφορα φιλανθρωπικά ιδρύματα της εποχής εκείνης έφεραν διάφορους τίτλους όπως Ξενοδοχεία, Πτωχοκομεία, Λωβοτροφεία, Νοσοκομεία, Ορφανοτροφεία, Βρεφοτροφεία και Γηροκομεία(21). Πάντως, ο θεσμός των γηροκομείων εμφανίζεται από την εποχή του Βυζαντίου, κατά την οποία αναφέρονται και ως γεροντοκομεία, γηροτροφεία και πτωχοκομεία(4). Την αοριστία αυτών των όρων προσπαθούν να διαλευκάνουν οι Jeanselme και Oeconomos οι οποίοι και καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι τα καλούμενα γηροκομεία ήταν ιδρύματα για την περίθαλψη των γερόντων(22). Σύμφωνα με τον Miller υπάρχουν επαρκείς μαρτυρίες από την Παλαιστίνη και την Κωνσταντινούπολη που δείχνουν ότι, τουλάχιστον κατά το πρώτο ήμισυ του 5(ου) αιώνα, σίγουρα υπήρξαν γηροκομεία ως ιδιαίτερα ευαγή ιδρύματα για την φροντίδα των ηλικιωμένων(23). Στους μετέπειτα αιώνες ο όρος γηροκομείο συνέχισε να περιγράφει ιδρύματα που αποσκοπούσαν στη μέριμνα των ηλικιωμένων, όμως υπήρχαν και γηροκομεία που λειτουργούσαν και ως νοσοκομεία, όπως αυτό της μικρής επαρχιακής πόλης της Αίνου, ίσως για την αντιμετώπιση των τρεχουσών  αναγκών(23).

   Πρόνοια για τους ανήμπορους ηλικιωμένους δινόταν μέσα από διάφορα ευαγή ιδρύματα που ιδρύθηκαν από σπουδαίες προσωπικότητες, όπως είναι η Βασιλειάδα του Μεγάλου Βασιλείου κοντά στην Καισάρεια, καθώς και από εκείνα που ίδρυσαν ο Γρηγόριος ο Θεολόγος στη Ναζιανζό και ο Ιωάννης ο Ελεήμων στην Αλεξάνδρεια(4). Μέσα στα όρια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είχαν κτισθεί πολλά αξιόλογα γηροκομεία αρκετά από τα οποία είχαν ιδρυθεί από σημαίνοντα πρόσωπα. Το παλαιότερο γνωστό γηροκομείο της Κωνσταντινούπολης ήταν αυτό της Ψαμάθειας, κτισμένο τον 4ο αιώνα από την Αγία Ελένη, μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, του πρώτου Βυζαντινού αυτοκράτορα, ενώ τον ίδιο αιώνα ιδρύονται και άλλα ιδρύματα στο Βυζάντιο για την περίθαλψη των γερόντων, όπως αυτό του Ρωμαίου ευγενούς Ευφρατά και του πατρικίου Φλωρεντίου(24). Όταν η αυτοκράτειρα Ευδοκία επισκέπτεται για δεύτερη φορά τα Ιεροσόλυμα το 443 μ.Χ. εντυπωσιάζεται τόσο πολύ από το φιλανθρωπικό έργο που ασκούσαν οι μοναχοί και αποφασίζει να τους χρηματοδοτήσει, να χτίσει ή να ανακαινίσει γι αυτούς διάφορους χώρους κατοικίας, καθώς και διάφορα εξειδικευμένα ευαγή ιδρύματα, όπως πτωχοκομεία, ξενώνες, νοσοκομεία και γηροκομεία(23). Επίσης, κατά τον 5ο αιώνα έχουμε την ίδρυση και άλλων γηροκομείων στο Βυζάντιο όπως αυτό του Βυζαντινού μαγίστρου Ανθεμίου, του Δεξιοκράτη, καθώς και αυτό του αυτοκράτορα Μαρκιανού και της συζύγου του Πουλχερίας(24). Τον 6ο αιώνα ο ορθόδοξος πατριάρχης Αλεξανδρείας Απολλινάριος έκτισε μία εκκλησία στην πόλη αφιερωμένη στους Τρεις Παίδες εν καμίνω και της πρόσθεσε ένα νοσοκομείο και ένα γηροκομείο(23). Ο Κωνσταντίνος ο Ζ΄ ιδρύει το Πέτριον το οποίο ήταν ένα συγκρότημα αποτελούμενο από μοναστήρι, ξενώνα και γηροκομείο(23). Άλλοι αυτοκράτορες του Βυζαντίου που ασχολούνται με την ίδρυση γηροκομείων ήταν ο Μαρκιανός, ο Βασίλειος ο Μακεδών και η Ειρήνη η Αθηναία με αποτέλεσμα να υπάρχουν τόσα γηροκομεία, ώστε ο Νικηφόρος Φωκάς να αναγκαστεί, το 964 μ.Χ. με  Νεαρά του, να απαγορεύσει την ίδρυση νέων(4).   Τέλος, τον 12ο αιώνα στην Αίνο της Θράκης υπήρχε γηροκομείο που περιέθαλπε τόσο τους ηλικιωμένους, όσο και τους πάσχοντες(23) της γύρω περιοχής .

            Το σημαντικότερο και καλλίτερα οργανωμένο γηροκομείο ήταν αυτό της Ιεράς Μονής του Παντοκράτορα στην Κωνσταντινούπολη που ίδρυσε τον 12ο αιώνα ο Ιωάννης Β΄ Κομνηνός και που διοικούταν σύμφωνα με το Τυπικό της Μονής που συνέταξε ο ίδιος ο αυτοκράτορας(24). Όλο το συγκρότημα του Παντοκράτορα περιελάμβανε το μοναστήρι με την εκκλησία του, το ναό του Σωτήρος, την δημόσια εκκλησία της Θεοτόκου, το παρεκκλήσιο του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, τον ξενώνα ως νοσηλευτικό ίδρυμα και το γηροκομείο(23). Τη νομική  ευθύνη του ιδρύματος την είχε μία επιτροπή με δικαίωμα να πουλά εκτάσεις γης, να νοικιάζει κτήματα, να ορίζει διαχειριστές των κτημάτων και λογιστές, ενώ ένας από αυτούς τους οικονόμους ήταν ειδικευμένος στις υποθέσεις του ξενώνα και του γηροκομείου με σκοπό να λαμβάνει μέτρα έτσι ώστε τα δύο αυτά ιδρύματα να έχουν στην διάθεσή τους τα χρήματα και τα υλικά αγαθά που προέβλεπε το Τυπικό(23).  Το γηροκομείο αυτό είχε αναλάβει την φροντίδα 24 τροφίμων, δεχόταν άτομα μεγάλης ηλικίας ή ανάπηρα από προηγηθέν νόσημα ή τραυματισμό σε τέτοιο βαθμό που ήταν ανίκανα να κερδίσουν μόνα τους τα προς το ζην, ενώ χρησιμοποιείτο αποκλειστικά και μόνο ως οίκος περίθαλψης ή καταφύγιο ηλικιωμένων και χρονίως πασχόντων, στέλνοντας τους τροφίμους του     στον ξενώνα κάθε φορά που αντιμετώπιζαν έκτακτο πρόβλημα υγείας και χρειάζονταν ιατρική παρακολούθηση(23). 

Βιβλιογραφία

1. Παναγόπουλος Ε. Ευθανασία, Ορισμός και Ιστορική εξέλιξη - Αρχές Ιατρικής Ηθικής – Όρκος Ιπποκράτη. Στο: Το πρόβλημα της Ευθανασίας, Πρακτικά Συνεδρίου της Ειδικής Συνοδικής Επιτροπής Βιοηθικής της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2003, σελ. 47.

2. Χρήστου Π. Ελληνική Πατρολογία, τομ. Α΄, Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1994, σελ. 33 – 66.

3. π. Ζήσης Θ. Τα Γηρατειά ένα μεγάλο Υπαρξιακό πρόβλημα. Στο: Ηθικά Κεφάλαια. Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 2002, σελ. 204.

4. Courau C. Πως η κοινωνία αντιμετώπιζε τους ηλικιωμένους. Ιστορία, 2004, Μάιος, τεύχος 431, σελ. 26 – 31.

5. Λευιτικόν 19, 32.

6. Σοφία Σειράχ 3, 3 – 16.

7. Ιωάννη 19, 26 – 27.

8. Μέγας Βασίλειος. Ομιλίαι εις την Εξαήμερον, Η΄, ΒΕΠΕΣ, Αποστολική Διακονία 5, 31 – 41.

9. Ματσούκας Ν. Επιστήμη, Φιλοσοφία και Θεολογία στην Εξαήμερο του Μ. Βασιλείου. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 192.

10. Φουντούλης Ι. Βυζαντιναί Θείαι Λειτουργίαι Βασιλείου του Μεγάλου και Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Στο: Κείμενα Λειτουργικής, τεύχος Γ΄, Θείαι Λειτουργίαι. Θεσσαλονίκη 1994, σελ. 256.

11. Μητρ. Κάλλιστος Ware. Η πνευματική πατρότης στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Στο: Η εντός ημών Βασιλεία. Ακρίτας, Αθήνα 1994, σελ. 115 – 151.

12. Μελετίου μοναχού ιατροσοφιστού. Περί της του ανθρώπου κατασκευής ή πόνημα εν συνόψει περί φύσεως ανθρώπου. PG, J.P. Migne, vol. 64, 1076 - 1309 .

13. Ιωάννης Δαμασκηνός. Επιστολή του μακαριοτάτου και φιλοσοφωτάτου Κυρίου Ιωάννου πρεσβυτέρου του Δαμασκηνού προς τινά πεμφθείσα, Τι έστιν άνθρωπος και περί κράσεων, PG, J.P. Migne.

14. Πλατή Χ. Γεροντολογική Νοσηλευτική. Αθήνα 2003, σελ. 17.

15. Ευτυχιάδης Α. Κεφάλαιον Ε΄- Γηριατρική. Στο: Εισαγωγή εις την Βυζαντινήν Θεραπευτικήν. Αθήναι 1983, σελ. 60 – 64.

16. Γρηγόριος Νύσσης. Περί κατασκευής του Ανθρώπου, Κεφ. Λ΄. Θεωρία τις ιατρικοτέρα περί της του σώματος κατασκευής δι ολίγων, ΕΠΕ, Εκδ. Γρηγόριος ο Παλαμάς, Θεσσαλονίκη.

17. Γρηγόριος Νύσσης. Περί κατασκευής του Ανθρώπου. ΕΠΕ, Εκδ. Γρηγόριος ο Παλαμάς, Θεσσαλονίκη, κεφ. 16, 7 – 11.

18. Παύλου Αιγινήτου, ιατρού αρίστου, Βιβλία επτά. Βιβλίον 1ο, Aldus Venetiis 1528.

19. Aetii Amideni. Libri Medicinales I – IV. A. Olivieri, Lipsiae 1935.

20. Ioannis Actuarii, filii Zachariae, Opera, Methodi Medendi, Libr. VI, Parisiis 1556.

21. Κουρκουτά Λ. Η Νοσηλευτική στο Βυζάντιο. Διδακτορική Διατριβή. Τμήμα Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 1993.

22. Jeanselme P. – Oeconomos L. Les Oevres d’Assistance et les Hopitaux Byzantins au siecle des Comnenes. Anvers 1921, p. 3 – 20.

23. Miller T. Η γέννησις του Νοσοκομείου στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. ΒΗΤΑ, 1998.

24. Καλαντζής Γ., Λασκαράτος Ι. Τα γηροκομεία στο Βυζάντιο. Πρακτικά 6ου Πανελληνίου Συνεδρίου Γεροντολογίας – Γηριατρικής. Αθήνα 2000.