του Ιωάννου Παπαφιλιπποπούλου,
Επισκέπτου Υγείας, Θεολόγου
Επίλογος – συμπεράσματα
Από τα ως άνω αναφερθέντα είναι δυνατό να εξαχθούν κάποια συμπεράσματα σχετικά με την φροντίδα των ηλικιωμένων στο Βυζάντιο, τα οποία και συνοψίζονται στα ακόλουθα:
1. Η κοινωνική πρόνοια στο Βυζάντιο, επομένως και η ευαισθησία για την φροντίδα των ηλικιωμένων, δεν ήταν προϊόν κάποιας τυχαίας εξέλιξης, αλλά στηρίχθηκε πάνω σε θεμελιώδης φιλοσοφικές, ανθρωπολογικές, πολιτισμικές και θεολογικές αρχές κληρονομούμενες από τα πολιτισμικά στοιχεία που συνέθεσαν τον πολιτισμό του Βυζαντίου, δηλαδή το Ελληνικό, το Ρωμαϊκό και, κυρίως, το Χριστιανικό με την μοναδική και ανεπανάληπτη αξία που έδωσε στο ανθρώπινο πρόσωπο, με το βάρος που έριξε στην κοινωνία μεταξύ των προσώπων και με τον τονισμό την ανιδιοτελούς αγάπης(27, 28, 29). Όλα αυτά τα στοιχεία δέθηκαν αρμονικά μεταξύ τους, εξομαλύνθηκαν οι διαφορές τους, συμπληρώθηκαν και εκφράστηκαν μέσα από τον Βυζαντινό πολιτισμό.
2. Οι γνώσεις που υπήρχαν την εποχή εκείνη σχετικά με την ειδικότητα της ιατρικής, αυτή που με τους σημερινούς όρους θα ονομάζαμε γηριατρική, δηλαδή γύρω από την φυσιολογία και τις αλλαγές που συμβαίνουν κατά το γήρας, καθώς και η αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας των ηλικιωμένων, ήταν ανεπτυγμένες σε τέτοιο βαθμό που έδινε την ευκαιρία για μία ικανοποιητική, σχετικά, φροντίδα υγείας των ηλικιωμένων(15).
3. Η φιλανθρωπία και η προνοιακή δραστηριότητα στο Βυζάντιο σε όλους τους τομείς γενικότερα και σε ότι αφορά τους ηλικιωμένους ειδικότερα, ασκείται, κυρίως, μέσα στα διάφορα φιλανθρωπικά ιδρύματα τα οποία διέθεταν την κατάλληλη οργάνωση και υποδομή, ως έκφραση συλλογικής ευθύνης, ενώ αυτοί που προσέφεραν βοήθεια χέρι με χέρι σε αυτούς που την είχαν ανάγκη ήταν ελάχιστοι(30).
4. Η πρόνοια του Βυζαντίου για τους ανήμπορους ήταν ανεπτυγμένη σε τέτοιο βαθμό που επέτρεπε την ανάπτυξη διαφόρων άμισθων ή και έμμισθων επαγγελμάτων και διακονημάτων που ασχολούνταν με το έργο αυτό. Ο γηροκόμος, αν και λόγω του ονόματος θα παρέπεμπε σήμερα σε άτομο που ασχολείται με την ικανοποίηση της καθημερινής ατομικής φροντίδας των ηλικιωμένων, είχε διοικητικά καθήκοντα, ενώ την καθημερινή φροντίδα των ηλικιωμένων την είχαν αναλάβει επαγγελματίες που δεν πρέπει να διέφεραν από αυτούς που ασχολούνταν με την φροντίδα των υπόλοιπων ασθενών και ανήμπορων ατόμων.
Ολοκληρώνοντας την παρούσα εργασία, θα ήταν παράληψη να μην τονιστεί ότι η επιμέλεια που δείχθηκε κατά την Βυζαντινή περίοδο για τη μέριμνα των ηλικιωμένων, ως απότοκου του σεβασμού προς αυτούς και προς την αξία του ανθρώπινου προσώπου γενικότερα, πρέπει να αποτελεί πυξίδα πλεύσης και στοιχείο προβληματισμού, ιδιαίτερα τη σημερινή εποχή που πληθαίνουν οι φωνές για μία ωφελιμιστική αντίληψη του συστήματος πρόνοιας κατά την οποία οι χρονίως πάσχοντες, οι ανήμποροι και οι ηλικιωμένοι όχι μόνο δεν θεωρούνται άξιοι των απολαβών μίας σωστά οργανωμένης πρόνοιας, αλλά, σε πολλές περιπτώσεις, αντιμετωπίζονται ως ανεπιθύμητοι θεωρώντας τους υπεύθυνους για την μαύρη τρύπα του ασφαλιστικού συστήματος και των υπηρεσιών υγείας και πρόνοιας. Δεν πρέπει να λησμονείται ότι η ανθρωπιά και η μεγαλοψυχία ενός πολιτισμού δεν κρίνεται από την στάση που κρατά ο πολιτισμός αυτός έναντι των υγιών και δυνατών, αλλά από τη συμπεριφορά του απέναντι στους ασθενείς και τους αδυνάτους. Ας γίνει η ευχή μέσα από αυτές τις σειρές, όχι βέβαια να γυρίσουμε πίσω σε παρελθούσες εποχές, άλλωστε αυτό θα ήταν άκρως εξωπραγματικό και μυωπικά οπισθοδρομικό, αλλά να διατηρούμε αναμμένη κάθε φλόγα ανθρωπιάς, από κάθε πολιτισμό και περίοδο της ιστορικής μας διαδρομής, που θα μας βοηθήσει να οικοδομήσουμε ένα μέλλον όπου το ανθρώπινο πρόσωπο θα αντιμετωπίζεται έτσι όπως πραγματικά του αξίζει.
Βιβλιογραφία
1. Παναγόπουλος Ε. Ευθανασία, Ορισμός και Ιστορική εξέλιξη - Αρχές Ιατρικής Ηθικής – Όρκος Ιπποκράτη. Στο: Το πρόβλημα της Ευθανασίας, Πρακτικά Συνεδρίου της Ειδικής Συνοδικής Επιτροπής Βιοηθικής της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2003, σελ. 47.
2. Χρήστου Π. Ελληνική Πατρολογία, τομ. Α΄, Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1994, σελ. 33 – 66.
3. π. Ζήσης Θ. Τα Γηρατειά ένα μεγάλο Υπαρξιακό πρόβλημα. Στο: Ηθικά Κεφάλαια. Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 2002, σελ. 204.
4. Courau C. Πως η κοινωνία αντιμετώπιζε τους ηλικιωμένους. Ιστορία, 2004, Μάιος, τεύχος 431, σελ. 26 – 31.
5. Λευιτικόν 19, 32.
6. Σοφία Σειράχ 3, 3 – 16.
7. Ιωάννη 19, 26 – 27.
8. Μέγας Βασίλειος. Ομιλίαι εις την Εξαήμερον, Η΄, ΒΕΠΕΣ, Αποστολική Διακονία 5, 31 – 41.
9. Ματσούκας Ν. Επιστήμη, Φιλοσοφία και Θεολογία στην Εξαήμερο του Μ. Βασιλείου. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 192.
10. Φουντούλης Ι. Βυζαντιναί Θείαι Λειτουργίαι Βασιλείου του Μεγάλου και Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Στο: Κείμενα Λειτουργικής, τεύχος Γ΄, Θείαι Λειτουργίαι. Θεσσαλονίκη 1994, σελ. 256.
11. Μητρ. Κάλλιστος Ware. Η πνευματική πατρότης στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Στο: Η εντός ημών Βασιλεία. Ακρίτας, Αθήνα 1994, σελ. 115 – 151.
12. Μελετίου μοναχού ιατροσοφιστού. Περί της του ανθρώπου κατασκευής ή πόνημα εν συνόψει περί φύσεως ανθρώπου. PG, J.P. Migne, vol. 64, 1076 - 1309 .
13. Ιωάννης Δαμασκηνός. Επιστολή του μακαριοτάτου και φιλοσοφωτάτου Κυρίου Ιωάννου πρεσβυτέρου του Δαμασκηνού προς τινά πεμφθείσα, Τι έστιν άνθρωπος και περί κράσεων, PG, J.P. Migne.
14. Πλατή Χ. Γεροντολογική Νοσηλευτική. Αθήνα 2003, σελ. 17.
15. Ευτυχιάδης Α. Κεφάλαιον Ε΄- Γηριατρική. Στο: Εισαγωγή εις την Βυζαντινήν Θεραπευτικήν. Αθήναι 1983, σελ. 60 – 64.
16. Γρηγόριος Νύσσης. Περί κατασκευής του Ανθρώπου, Κεφ. Λ΄. Θεωρία τις ιατρικοτέρα περί της του σώματος κατασκευής δι ολίγων, ΕΠΕ, Εκδ. Γρηγόριος ο Παλαμάς, Θεσσαλονίκη.
17. Γρηγόριος Νύσσης. Περί κατασκευής του Ανθρώπου. ΕΠΕ, Εκδ. Γρηγόριος ο Παλαμάς, Θεσσαλονίκη, κεφ. 16, 7 – 11.
18. Παύλου Αιγινήτου, ιατρού αρίστου, Βιβλία επτά. Βιβλίον 1ο, Aldus Venetiis 1528.
19. Aetii Amideni. Libri Medicinales I – IV. A. Olivieri, Lipsiae 1935.
20. Ioannis Actuarii, filii Zachariae, Opera, Methodi Medendi, Libr. VI, Parisiis 1556.
21. Κουρκουτά Λ. Η Νοσηλευτική στο Βυζάντιο. Διδακτορική Διατριβή. Τμήμα Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 1993.
22. Jeanselme P. – Oeconomos L. Les Oevres d’Assistance et les Hopitaux Byzantins au siecle des Comnenes. Anvers 1921, p. 3 – 20.
23. Miller T. Η γέννησις του Νοσοκομείου στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. ΒΗΤΑ, 1998.
24. Καλαντζής Γ., Λασκαράτος Ι. Τα γηροκομεία στο Βυζάντιο. Πρακτικά 6ου Πανελληνίου Συνεδρίου Γεροντολογίας – Γηριατρικής. Αθήνα 2000.
25. Ευτυχιάδης Α. Η άσκησις της Βυζαντινής Ιατρικής Επιστήμης και κοινωνικαί εφαρμογαί αυτής κατά σχετικάς διατάξεις. Αθήναι 1983, σελ. 53 – 54.
26. Λεμονίδου Χ., Πέτσιος Κ., Πατηράκη Ε., Van des Arend A., Διερεύνηση της διαχρονικής εξέλιξης των κωδίκων νοσηλευτικής ηθικής και δεοντολογίας και της σχετικής νομοθεσίας στην Ελλάδα, Μέρος Α΄. Νοσηλευτική, 42, 1, 19 – 28.
27. Λεβιδιώτη – Λέκκου Σ., Πανουτσοπούλου Κ. Η Κοινωνική Πρόνοια χθες και σήμερα. Τεύχος Α΄ - Θεωρία. Ανέκδοτες σημειώσεις για τους σπουδαστές της Σχολής Επαγγελμάτων Υγείας και Πρόνοιας του Τ.Ε.Ι. Αθηνών. 1993.
28. Μαντζαρίδης Γ. Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού. Πουρναράς. Θεσσαλονίκη 1999, σελ. 270 – 273.
29. Μαντζαρίδης Γ. Χριστιανική Ηθική. Πουρναράς. Θεσσαλονίκη 2000.
30. Σταθόπουλος Π. Κοινωνική Πρόνοια – Μια γενική θεώρηση. Έλλην. Αθήνα 1995, σελ. 92.
