Ἀγαπητοί,
Ἀπό καιρό ἔχω ἐγκαινιάσει τήν ἀποστολή πρός τούς Πανοσιολ. καί Αἰδεσιμ. Ἐφημερίους μας εἰδικῶν Ἐγκυκλίων (τυπωμένων μάλιστα σέ μπλέ χαρτί γιά νά διακρίνονται), πού ἀναφέρονται σέ λειτουργικά καί τελετουργικά θέματα. Μέ αὐτές μοῦ δίδεται ἡ εὐκαιρία νά τούς ἐνημερώνω ἐπί παρεμφερῶν ζητημάτων καί νά δίδω σχετικές ὁδηγίες γιά νά ἐπικρατήσει τάξη καί ὁμοιομορφία κατά τή Θ. Λατρεία μας. Οἱ προηγούμενες Α´ - Στ´ Ἐγκύκλιοί μου εἶχαν ὡς ἀποδέκτες τούς κληρικούς μας. Μέ αὐτήν πού ἔχετε ἤδη στά χέρια σας ἀπευθύνομαι πρός τούς κ.κ. Ἱεροψάλτες μέ σκοπό νά περιγράψω κατά τό δυνατόν τά καθήκοντά των, νά ἐπιλύσω προβλήματα πού σχετίζονται μέ τό ἱερό ἔργο των καί νά παράσχω διευκρινίσεις καί ὁδηγίες γιά ἀμφιβαλλόμενα ζητήματα πού παρεμπίπτουν κατά τήν ἄσκηση τοῦ ἱεροψαλτικοῦ λειτουργήματος. Ἐνημερωτικῶς σᾶς λέγω ὅτι ἡ Ἱ. Σύνοδος ἔχει ἀναθέσει, μετά ἀπό εἰσήγησή μου, σέ εἰδική Ἐπιτροπή, στήν ὁποία ἐκπροσωπεῖται καί ἡ τάξη σας, τό καθῆκον νά προετοιμάσει ἕνα πλήρη κατά τό δυνατόν Κανονισμόν δικαιωμάτων καί ὑποχρεώσεων τῶν ἱεροψαλτῶν, ὁ ὁποῖος, ἄν θέλει ὁ Θεός, θά ψηφισθεῖ κατά μίαν προσεχῆ συνεδρίαση τῆς Ἱεραρχίας. Ὁ Κανονισμός ἐκεῖνος θά ἀντιμετωπίζει τά βασικά ζητήματα πού ἀπασχολοῦν τήν Ἐκκλησία σέ σχέση μέ τούς ἱεροψάλτες. Ἡ παροῦσα Ἐγκύκλιος παρά ταῦτα δέν εἶναι περιττή. Εἶμαι βέβαιος ὅτι θά σᾶς προσφέρει εἰδήσεις καί θά διευκολύνει τήν ἄσκηση τῆς ἀποστολῆς σας.
Α - ΥΦΗ ΚΑΙ ΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΨΑΛΤΙΚΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΗΜΑΤΟΣ
Ἡ ἀποστολή τοῦ ἱεροψάλτη εἶναι νά λατρεύει τόν Θεό ἀναπέμποντας πρός αὐτόν, ἐξ ὀνόματος τῆς λατρευτικῆς συνάξεως τῶν χριστιανῶν, τούς ὕμνους τῆς Ἐκκλησίας. Στό ἔργο αὐτό ὁ Ἀπόστολος Παῦλος δίδει προεχόντως πνευματικό χαρακτῆρα. "Λατρεύωμεν εὐαρέστως τῷ Θεῷ μετά αἰδοῦς καί εὐλαβείας" (Ἑβρ. ιβ, 28). Τό "εὐαρέστως" σημαίνει κατά τρόπον πού εἶναι δεκτός ἀπό τό Θεό. Καί τό "μετά αἰδοῦς καί εὐλαβείας" σημαίνει τήν ἐσωτερική διάθεση τοῦ λατρεύοντος τόν Θεόν, ἡ ὁποία πρέπει νά εἶναι ταπεινή καί μέ φόβον Θεοῦ. Ἑπομένως ἡ συναίσθηση ὅτι ἀπευθυνόμεθα πρός τό Θεό, πού δέχεται ἤ μπορεῖ καί νά μή δέχεται τήν προσευχή μας (ἐφ' ὅσον δέν προσφέρεται μέ εὐλάβεια), πρέπει νά μᾶς συνέχει ὅλους, ὅσοι προσφέρουμε τίς ὑπηρεσίες μας στή Θ.Λατρεία.
Ἡ ἱερότης τῆς ἀποστολῆς ἐπιβάλλει στόν φορέα της νά εἶναι πρόσωπον ἀκατάγνωστον, ἤτοι χωρίς "κουσούρια", νά διάγει σεμνά καί νά ἔχει καλήν ἔξωθεν μαρτυρίαν. Ἱεροψάλτης ἀσεβής ἔναντι τῶν θείων ἤ ἔναντι τῆς προϊσταμένης του Ἀρχῆς, συνιστᾶ παραφωνίαν, ἡ ὁποία ὁσάκις ἐπισημαίνεται βλάπτει καί τόν ἴδιον καί την Ἐκκλησίαν.
Β - ΙΔΙΟΤΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΚΑΤΩΤΕΡΟΥ ΚΛΗΡΙΚΟΥ
Ἡ Ἐκκλησία, ἀναγνωρίζουσα ἐνωρίς τή σημασία τοῦ ἱεροῦ λειτουργήματός σας, σᾶς ἀνύψωσε στή θέση τοῦ κατωτέρου κληρικοῦ καί προσδιώρισε νά γίνεται σέ σᾶς ἡ ἀνάθεση τοῦ ἔργου σας αὐτοῦ μέ εἰδική καθιέρωση, πού λέγεται "χειροθεσία". Δυστυχῶς, ὅπως συνέβη μέ πολλά ἄλλα πράγματα στή Θ. Λατρεία μας, ἔτσι καί μέ σᾶς ἐγκατελείφθη αὐτή ἡ κανονική θεώρηση τοῦ ἔργου σας καί ἔπαυσε νά ἀπαιτεῖται ἡ εἰδική αὐτή ἱερή εὐλογία τοῦ Ἐπισκόπου γιά νά ἀνεβῆτε στό Ψαλτῆρι, καί ἐθεωρήθη ἀρκετός ὁ διορισμός σας μέ τήν ὑπογραφήν του, πού ὅμως δέν ἀναπληρώνει τήν ἔλλειψη τῆς χειροθεσίας. Πρόθεσή μου εἶναι σιγά-σιγά νά μοῦ δοθεῖ ἡ εὐκαιρία νά σᾶς χειροθετήσω, ἐπιλεκτικά σέ πρῶτο στάδιο, στό βαθμό τοῦ Ἱεροψάλτη, ὥστε νά ἐπαναφερθεῖ ἡ λησμονημένη παράδοση καί νά ψάλλετε μέ τήν ἱερή σας ἰδιότητα καί ὄχι ὡς ἁπλοῖ ὑπάλληλοι τῆς ἐνορίας. Ἰδού τί λέγει ὁ ΛΓ´ Κανών τῆς Ἁγίας Πενθέκτης Οἰκουμενικῆς Συνόδου. "Ἐπειδή περ' ἔγνωμεν ..... τινάς δέ αὐτῶν καί μή ἀποκειρουμένους, Ἱεροψάλτας καί Ἀναγνώστας τοῦ θείου Ναοῦ καθίστασθαι, συνείδομεν ...... τούτους ἐκκλησιαστικούς προχειρίζεσθαι ...... Ἀλλά μηδέ τινα τῶν ἁπάντων συγχωρεῖν ἐπ' ἄμβωνος, κατά τήν ἐν τῷ κλήρῳ καταλεγομένων τάξιν, τούς θείους τῷ λαῷ λόγους ἀποφωνεῖν, εἰ μή τι ἄν ἱερατικῇ κουρᾷ χρήσηται ὁ τοιοῦτος καί τήν εὐλογίαν ὑπό τοῦ οἰκείου ποιμένος κανονικῶς ὑποδέξηται .....".
Κατά συνέπειαν, ὅταν ψάλλετε, πρέπει νά ἔχετε τή συνείδηση ὅτι ἀσκεῖτε ἱερό λειτουργικό ἔργο καί ὄχι ἁπλῶς καλλιτεχνικό κοσμικό. Δέν εἶσθε, μέ ἄλλα λόγια, καλλιτέχνες τοῦ ἄσματος, ἀλλά βασικοί παράγοντες τῆς Θ. Λατρείας, οἱ ὁποῖοι ἀντιπροσωπεύετε τό λαό στήν προσφορά τῶν ὕμνων. Γι' αὐτό τό λόγο καί ἡ Ἐκκλησία σᾶς παρεχώρησε διακεκριμένη ὀπτικά καί οὐσιαστικά θέση μέσα στόν Ἱ. Ναό, καί σᾶς περιέβαλεν ἐξ ἀρχῆς μέ τή μέριμνά της, ὥστε νά ψάλλετε σωστά καί νά μή ξεφεύγετε ἀπ? τούς σκοπούς τῆς λατρείας.
Θεωρῶ ἀπαραίτητο νά σᾶς ὑπενθυμίσω ὅτι κατά τήν χειροθεσίαν σας ὁ Ἀρχιερεύς δέεται τοῦ Κυρίου γιά σᾶς μέ τά ἑξῆς λόγια: "Ἔκλεξαι τόν δοῦλον σου τοῦτον καί ἁγἰασον αὐτόν καί δός αὐτῷ μετά πάσης σοφίας καί συνέσεως τῶν θείων σου λογίων τήν μελέτην καί τήν ἀνάγνωσιν ποιεῖσθαι διαφυλάττων αὐτόν ἐν ἀμέμπτῳ πολιτείᾳ". Καί μόνον ἀπό τό κείμενο αὐτό συνάγεται ἡ μεγάλη σημασία τοῦ ἔργου πού ἐπιτελεῖτε. Πρόκειται γιά διακόνημα ἱερό, ἀντιπροσωπευτικό τοῦ λαοῦ, τόν ὁποῖον ὁ ἱεροψάλτης ὀφείλει νά σέβεται καί νά τιμᾶ.
Ἀναγκαία συνέπεια τῶν ἀνωτέρω εἶναι: α) Νά παίρνετε εὐχήν ἀπό τόν λειτουργό ἱερέα πρίν ἀνέλθετε στό Ψαλτῆρι σας, καί β) Νά φορᾶτε ράσο κάθε φορά πού ψάλλετε. Καθ' ὅσον ἀφορᾶ στό ράσο πρέπει νά πῶ ὅτι ὑπάρχουν περιπτώσεις πού τό ράσο σας εἶναι λερωμένο ἤ καί τσαλακωμένο. Σέ ἄλλες περιπτώσεις εἶναι κοντό καί σέ ἄλλες δέν κουμπώνει στό λαιμό, ἀφήνοντας νά φαίνεται τό πουκάμισό σας ἤ καί τό γυμνό στῆθος σας τό καλοκαῖρι. Ὅλα αὐτά εἶναι ἀπαράδεκτα καί πλήττουν τήν εὐπρ?πεια καί τή σοβαρότητα. Ζητεῖστε ἀπό τόν προϊστάμενό σας νά σᾶς προμηθεύσει ράσο εὐπρεπές, διατηρῆστε το σέ καλή κατάσταση, κουμπώνετέ το στό λαιμό καί μή τό πετάτε ἐδῶ κι ἐκεῖ. Καλόν εἶναι ράσο νά φοροῦν καί ὅλοι οἱ βοηθοί σας στό Ψαλτῆρι.
Γ - Ο ΤΡΟΠΟΣ ΤΟΥ ΨΑΛΛΕΙΝ
Ὅπως ὅλα μέσα στή Θ. Λατρεία μας εἶναι προσανατολισμένα πρός τόν βασικό της σκοπό, πού εἶναι ἡ προσευχή, ἔτσι καί ἡ ψαλμωδία ὀφείλει νά ὑπηρετεῖ τόν ἴδιο σκοπό. Γι' αὐτό καί ἡ ἐκκλησιαστική μας, ἡ βυζαντινή μουσική, δέν εἶναι ἆσμα θυμελικό, οὔτε κοσμικό, εἶναι χαρακτῆρος ἱεροῦ μέ προσευχητικό σκοπό καί περιεχόμενο. Ἡ Ἱερά Σύνοδος στήν ὑπ' ἀριθμ. 2606/16-1-1996 Ἐγκύκλιόν της ἀναφερομένη στήν ἐκκλησιαστική μουσική διαπιστώνει ὅτι: "Εἶναι τό μουσικόν ἔνδυμα τῶν λειτουργικῶν ποιημάτων τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ἔντεχνος μορφή τῆς ὀρθοδόξου θεολογικῆς ἐκφράσεως, δέν εἶναι μόνον τέχνη, εἶναι καί καρδία, ἡ ὁποία βιώνει τούς παλμούς τῆς θείας Παρουσίας ὅταν τά χείλη ψάλλουν. Πρός τούτοις ἡ Βυζαντινή μουσική δέν ἀποσκοπεῖ εἰς τήν ἱκανοποίησιν τῆς ἀκοῆς, οὐδέ εἰς τήν κολάκευσιν τοῦ συναισθήματος, ἀλλά εἰς τήν διέγερσιν τῆς ψυχῆς διά τήν ἀναζήτησιν τοῦ Θεοῦ, εἰς τήν ἀφύπνισιν τῆς συνειδήσεως, ἡ ὁποία ὑπνώττει, εἰς τήν ἐνίσχυσιν τῶν ἐσωτερικῶν πνευματικῶν δυνάμεων".
Ὅποιος δέν τό καταλαβαίνει αὐτό, ἀλλά ἐπιτρέπει στόν ἑαυτόν του νά ψάλλει εἴτε γιά ἐπίδειξη φωνῆς καί δεξιοτεχνίας, εἴτε γιά ἄλλους ἁμαρτωλούς στόχους, εὑρίσκεται μακριά ἀπό τόν σκοπό τῆς λατρείας καί τῆς ψαλμωδίας. Δέν ὑπάρχει γιά νά ἱκανοποιεῖ μόνο τίς καλλιτεχνικές ἀπαιτήσεις τοῦ ἐκκλησιάσματος, ἀλλά νά τό μυσταγωγεῖ καί νά τό διευκολύνει στή ψυχική του ἐπικοινωνία μέ τό Θεό. Ἑπομένως ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖον ψάλλει κανείς τά ἐκκλησιαστικά μέλη πρέπει νά εἶναι ἐκκλησιαστικός, παραδοσιακός, πνευματικός, κατανυκτικός. Γι' αὐτό καί ἡ Ἁγία Στ´ Οἰκουμενική Σύνοδος, μέ τόν Ε´ Κανόνα της ἀξίωσε ἀπό τούς ἱεροψάλτες νά ψάλλουν μέ σεμνότητα, χωρίς ὑπερβολικές φωνασκίες (βοές ἄτακτες), καί νά μή εἰσάγουν διά τῆς ψαλμωδίας ξένα ἤθη στήν Ἐκκλησία, ἀλλά νά παραμένουν μέσα στά πλαίσια τῶν πνευματικῶν προδιαγραφῶν πού ἡ Ἐκκλησία καθιέρωσε γιά τόν τρόπο τοῦ ψάλλειν. "Στήν ἐκκλησιαστική σύναξη δέν ψάλλουμε γιά νά νιώσουμε μέσα μας αὐτό πού λέγεται καλλιτεχνική συγκίνηση, ἀλλά γιά νά ζήσουμε τήν ἱερή κατάνυξη πού γεννᾶ στή ψυχή μας ἡ αἴσθηση ἀπό τό ἕνα μέρος τῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ, κι' ἀπ' τό ἄλλο τῆς ἀνθρώπινης ἀθλιότητός μας. Αὐτά τά δύο μᾶς δίνουν νά καταλάβουμε πῶς πρέπει νά ψάλλουμε στήν Ἐκκλησία" (Κοζάνης Διονύσιος).
Ἀπό τά ἀνωτέρω συνάγεται ὅτι ὁ κάθε ἱεροψάλτης ὀφείλει νά γνωρίζει καλά βυζαντινή μουσική, ὅπως αὐτή παραδίδεται σήμερα στήν Ἐκκλησία μας. Ἀτυχῶς τοῦτο δέν συμβαίνει πάντοτε. Ὑπάρχουν ὄντως μεταξύ σας διακεκριμένοι ἱεροψάλτες, μέ λιπαρά γνώση τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, μέ τάλαντο φωνῆς καί μέ ἐπίγνωση. Ἀλλά ὑπάρχουν ἐνίοτε καί ἀκατάλληλοι ἱεροψάλτες, πού δέν γνωρίζουν μουσικά, πού ψάλλουν πρόχειρα καί ἐρασιτεχνικά, μέ ἀποτέλεσμα νά ταλαιπωροῦν τούς ὕμνους καί νά δυσφημοῦν τήν ὅλη βυζαντινή μας μουσικολογική παράδοση. Ἕνα τέτοιο φαινόμενο εἶναι γιά τήν πρωτεύουσα ἀπό πάσης ἀπόψεως ἀπαράδεκτο. Καί πρέπει νά διορθωθεῖ τό ταχύτερον.
Εἶναι προφανές ὅτι ἡ ἐκκλησιαστική μουσική ἔχει παιδαγωγικό χαρακτῆρα, πρέπει νά βοηθᾶ στό "φιλοσοφεῖν" (Ἱερός Χρυσόστομος). Δέν εἶναι, μέ ἄλλα λόγια, αὐτοσκοπός, ἀλλά μέσον γιά τήν ἐπίτευξη ἑνός μεγάλου σκοποῦ, καί αὐτός ὁ σκοπός εἶναι ἡ διευκόλυνση τῶν πιστῶν νά μεταρσιωθοῦν διά τῆς προσευχῆς πρός τά οὐράνια καί νά ἑνωθοῦν μέ τόν Θεό. Πρός τοῦτο ἐπιβάλλεται ἡ δημιουργία κατανύξεως στή διάρκεια τῆς Θ. Λατρείας, μέ τήν ὀρθή ἀπόδοση τῶν ἐννοιῶν τῶν διαφόρων ὕμνων, μέ τήν τήρηση τοῦ μέτρου καί τήν ἐφαρμογή τῆς λογικῆς λατρείας.
Εἶναι βέβαια γνωστόν ὅτι στό θέμα τοῦ ὕφους πού χρησιμοποιεῖται ἀπό τούς ἱεροψάλτες μας δέν ὑπάρχει σήμερα κοινή ἄποψη. Ἔχουν ἤδη ἀρχίσει νά γίνονται συζητήσεις σέ ἐπίσημα ἐπιστημονικά μουσικολογικά Συνέδρια, ἕνα τῶν ὁποίων συνεκάλεσε τόν περασμένο Ὀκτώβριο (2000) ἡ Ἱερά Σύνοδος μέ τό Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, στή διάρκεια τοῦ ὁποίου ἐτέθησαν πολλά θεωρητικά μουσικολογικά ζητήματα πρός ἐπίλυσιν σέ σχέση μέ τό σωστό ὀρθόδοξο ἦθος καί ὕφος τῆς βυζαντινῆς μας μουσικῆς. Εἶμαι δέ βέβαιος ὅτι σύν τῷ χρόνῳ τά ζητήματα αὐτά θά τύχουν ἐνδελεχοῦς μελέτης καί ἐξετάσεως, ὥστε νά υἱοθετηθοῦν καί, μέ τήν ἔγκριση τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἀρχῆς, νά ἰσχύσουν σέ ὅλη τήν Ἐκκλησία μας. Μέχρι τότε συνιστῶ σέ ὅλους σας νά μή αὐτοσχεδιάζετε ὅταν ψάλλετε, νά μή ἀφήνετε ἀνεξέλεγκτο τό "μεράκι" σας καί νά μή ἐπιλέγετε πολύπλοκα μαθήματα, ἀλλά νά ψάλλετε μέ εὐλάβεια, μέ κατάνυξη, μέ προσοχή, προσευχόμενοι πρῶτοι ἐσεῖς οἱ ἴδιοι, δίδοντες ἔτσι κα? στό λαό πού σᾶς παρακολουθεῖ, τό σύνθημα τῆς προσευχῆς. Ὁ ἀείμνηστος μουσοτραφής Μητροπολίτης Σερβίων καί Κοζάνης Διονύσιος, ἔγραφε: "Πρέπει νά ξαναγυρίσουμε στόν ἀρχαῖο τρόπο τῆς ψαλμωδίας, νά ξεκαθαρισθοῦν οἱ ἐκκλησιαστικές μελωδίες ἀπό τά πολλά στολίσματα καί τούς "καλλωπισμούς", νά λείψη τό λεγόμενο "ὕφος", νά ξαναβροῦν οἱ ἐκκλησιαστικοί ὕμνοι τήν παληά, ἁπλῆ καί δωρική μουσική τους μορφή, ἐκείνη πού συμπίπτει μέ τό "ἦθος" τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς, ὥστε νά μποροῦν ἔτσι οἱ χριστιανοί νά τούς μαθαίνουν εὔκολα καί νά τούς ψάλλουν ὅλοι μαζί στήν ἐκκλησία".
Εἶναι αὐτονόητο ὅτι ὅταν εἶσθε ἐν ὑπηρεσίᾳ δέν ἐπιτρέπεται οὔτε νά μειδιᾶτε, οὔτε νά συζητεῖτε μεγαλοφώνως, οὔτε νά περιφέρετε τό βλέμμα σας στό ἐκκλησίασμα. Δέν ἐπιτρέπεται ἐπίσης νά ἐγκαταλείπετε τό στασίδι σας, γιά νά μπῆτε στό Ἱερό χωρίς λόγο, ἤ κατά τή διάρκεια τοῦ κηρύγματος, γιατί ἔτσι δείχνετε εἴτε ἀνευλάβεια, εἴτε περιφρόνηση πρός τό λόγο τοῦ Θεοῦ. Τό τυχόν κακό παράδειγμά σας τό μιμοῦνται καί οἱ βοηθοί σας καί δή τά παιδιά, καί ἔχετε γι' αὐτό μεγάλη εὐθύνη. Ἀντιθέτως, τό καλό παράδειγμά σας γίνεται ἀφορμή νά μεταδίδεται στούς ὑφισταμένους σας τό πνευματικό σας ἦθος καί ἡ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας.
Τό ἐκκλησιαστικό ἆσμα εἶναι, ὅπως εἶπα προηγουμένως, "χορικό". Τοῦτο σημαίνει ὅτι ψάλλεται ἀπό πολλούς μαζί καί ὄχι ἀπό ἕνα, δηλαδή ἀπό χορό. Αὐτό τό σημεῖο χρήζει προσοχῆς, διότι καί ὅπου ὑπάρχουν βοηθοί, μερικοί ἱεροψάλτες προτιμοῦν νά ψάλλουν μόνοι αὐτοί μή δίδοντες στούς ἄλλους τή δυνατότητα νά συμψάλλουν ὅλοι μαζί. Παρατηρῶ ὅτι τοῦτο συμβαίνει καί ὅταν οἱ παρόντες στό Ἀναλόγιο εἶναι οἱ ἐπίσημοι ψάλτες π.χ. σέ πανηγύρεις Ναῶν. Σπανίως ψάλλουν ὅλοι μαζί. Τό σύνηθες εἶναι νά ψάλλει ἕνας - ἕνας καί οἱ ἄλλοι εἴτε νά ἰσοκρατοῦν, εἴτε νά σιωποῦν. Πρέπει ὡστόσο νά μάθετε νά ψάλλετε ὅλοι μαζί. Τοῦτο βέβαια προϋποθέτει γιά τόν ἱεροψάλτη κόπο, προκειμένου νά διδάξει στούς βοηθούς του πῶς ψάλλονται τά ἱερά μέλη. Εἰδάλλως ἀφήνονται τά πράγματα στήν τύχη τους μέ τά γνωστά ἀποτελέσματα. Ὅπου οἱ ψάλτες μας εἶνα ρέκτες καί κοπιάζουν, ἐκεῖ δημιουργοῦνται ἀξιόλογοι χοροί πού ἀναπαύουν τούς πιστούς καί διασώζουν τήν ποιότητα τῆς μουσικῆς μας.Ἡ συντήρηση τοῦ χοροῦ ἐπιβάλλει καί τήν ἀμοιβή του, ἰδίως ὅταν πρόκειται γιά κατηρτισμένους μουσικούς καί ὄχι γιά ἐρασιτέχνες. Στήν περίπτωση αὐτή τό Ἐκκλ. Συμβούλιο ὑποχρεοῦται νά ἀποφασίσει τήν καταβολή ἑνός λογικοῦ ἐπιδόματος, τό ὁποῖο ἡ Ἱ. Ἀρχιεπισκοπή θά ἐγκρίνει.
Σέ ὡρισμένα ἱεροψαλτικά Στασίδια δέν ὑπάρχει οὔτε ἕνας βοηθός. Ὅπου ἐρώτησα νά μοῦ δώσουν ἀπάντηση γιατί αὐτή ἡ φτώχεια μοῦ εἶπαν ὅτι δέν προσφέρεται κανείς. Δέν τό πιστεύω. Ἐγώ ἀποδίδω τό φαινόμενο αὐτό εἴτε σέ ἀπροθυμία, εἴτε σέ ἀνικανότητα τοῦ ἱεροψάλτη νά προσελκύσει βοηθούς στό Ψαλτήρι του. Ὑπάρχουν περιπτώσεις πού ὁ ἱεροψάλτης δέν θέλει νά ἔχει βοηθούς καί ὅταν εὑρεθεῖ κάποιος τόν ἐκδιώκει, μέ τόν τρόπο του βέβαια. Εἶμαι βέβαιος ὅτι ἄν ὑπῆρχε ἀπό ὅλους καλή διάθεση πολλά προβλήματα θά ἐλύονταν. Ἡ κακοδαιμονία ἐκτρέφει τή φτώχεια. Ἄν θέλετε νά ἀποκτήσετε χορόν, θά πρέπει νά διαθέτετε τά ἑξῆς προσόντα: α) Μεράκι καί ἀγάπη γιά τή βυζ. μουσική, β) Διδασκαλία τῶν ἀρχαρίων ὥστε νά μάθουν νά συμψάλλουν, γ) Καλόπιασμά των ὥστε νά μή ἐγκαταλείψουν τήν προσπάθεια στήν πρώτη δυσκολία, δ) Ἀναζήτηση συνεχῶς νέων ἀνθρώπων πού θά πλαισιώνουν τό Στασίδι.
Ἄν ἔχετε βοηθούς, μή ἀμελῆτε στό τέλος τῆς Θ. Λειτουργίας νά τούς προσφέρετε ἕνα κέρασμα. Αὐτό μπορεῖ νά γίνεται στό χῶρο τῆς ἐκκλησίας, ὅπου συνηθίζεται νά πίνουν καφέ οἱ ἱερεῖς, οἱ Ἐπίτροποι καί ἄλλα στελέχη τῆς ἐνορίας. Μαζί καί οἱ ἱεροψάλτες μέ τούς βοηθούς των. Ἄν αὐτό δέν μπορεῖ νά γίνει διότι δέν ὑπάρχουν οἱ προϋποθέσεις, τότε ἄς γίνεται σέ ἕνα γειτονικό καφενεῖο.Τά ἔξοδα γιά ἕνα κέρασμα μπορεῖ νά ἐπιβαρύνουν τόν Ναό.
Δ - ΕΙΔΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ
Περί τῶν ἱεροψαλτικῶν ὑποχρεώσεών σας ἀπό πλευρᾶς χρόνου παρουσίας καί ἀπασχολήσεώς σας ἰσχύουν οἱ σχετικές Ἐγκύκλιοι τῆς Ἱ. Ἀρχιεπισκοπῆς, πού προβλέπουν πότε παρίσταται ἕνας καί πότε καί οἱ δύο ἱεροψάλτες. Συμβουλευθεῖτε τις γιά νά μή ὑπάρξουν προβλήματα καί παρεξηγήσεις. (Ἐπισυνάπτεται ἡ παλαιοτέρα ἐγκύκλιος τοῦ 1975).
Θεωρῶ ἀναγκαία τήν καλή συνεργασία σας τόσον μέ τούς Ἱερεῖς τῆς ἐνορίας σας, ὅσον καί μεταξύ σας. Καθώς καί μέ τούς λοιπούς παράγοντες τῆς ἐνορίας.
Σέ ὡρισμένα σημεῖα τῆς ἀρχιερατικῆς Θ. Λειτουργίας παρατηρεῖται τό φαινόμενο νά ψάλλουν ἀπό κοινοῦ διαφορετικά μέλη οἱ ἱερεῖς ἤ ὁ Ἀρχιερεύς καί οἱ ψάλτες ταυτόχρονα, πρᾶγμα πού δημιουργεῖ χασμωδία καί ἀταξία. Τοῦτο συμβαίνει π. χ. στό "Δεῦτε προσκυνήσωμεν......" ὅταν ὁ μέν Ἀρχιερεύς ψάλλων τό "Εἰσοδικόν" εὐλογεῖ τόν λαό καί ὁ ψάλτης λέγει τό " Εἰς πολλά ἔτη... ", εἴτε στό " Κύριε, Κύριε ἐπίβλεψον. . . " ὁπότε ὁ μέν ψάλτης λέγει " Εἰς πολλά ἔτη " καί οἱ ἱερεῖς ταυτόχρονα τό " Ἅγιος. . . " τοῦ "Βήματος". Ἤ στήν "Ἀπόλυσιν" ὅπου ὁ μέν Ἀρχιερεύς λέγει τήν " Ἀπόλυσιν" καί ὁ ψάλτης ψάλλει τό " Τόν Δεσπότην. . . " μεγαλοφώνως. Αὐτές τίς ταυτόχρονες ψαλμωδίες διαφορετικῶν μελῶν ὅταν τίς ἀκούσετε ἀπό τό μαγνητόφωνο ἤ ὡς ἀκροατές τρίτοι, θά ἐκπλαγῆτε. Πρέπει νά διορθώσωμε τήν ἀταξία. Ἡ διόρθωση εἶναι μία. Νά λέγει ὁ ψάλτης σέ πιανίσσιμο ὕφος τό δικό του ψάλμα, χωρίς νά ἐπικαλύπτει τόν ἱερέα ἤ τόν Ἀρχιερέα. Νά ψάλλει μόλις ἀκουόμενος. Ἔτσι δέν ένοχλεῖ.
Τά "Κύριε ἐλέησον" καί τά "Παράσχου Κύριε" εἶναι ἱκετευτικές δεήσεις καί δέον νά ἐκτελοῦνται σέ ἀνάλογο ὕφος. Δέν εἶναι οὔτε ἐμβατήρια, οὔτε θριαμβευτικά ἐπιφωνήματα. Δέν μπορεῖ νά τά ἀποδίδει ὁ ψάλτης ἀφήνοντας ὅλη τήν ἔνταση τῆς φωνῆς του. Ἀκριβῶς ὅπως ὅταν παρακαλοῦμε κάποιον νά μᾶς κάνει μιά χάρη δέν παίρνουμε ρητορικό ὕφος καί ἀγέρωχο, ἀλλά ταπεινό καί παρακλητικό. Ἡ βυζαντινή μας μουσική εἶναι πολύ ἐκφραστική, διαθέτει χαρακτῆρες ποιότητος, σέ μεγάλη ποικιλία, χρησιμοποιεῖ γένη γιά νά ἐκφράσει διαφορετικά συναισθήματα. Εἶναι κρῖμα νά μή χρησιμοποιοῦνται καταλλήλως τά μέσα αὐτά, ἀλλά νά ἀποδίδονται ὅλα τά ψάλματα κατά τόν αὐτόν τρόπο, χωρίς διάκριση. Τό ἴδιο ἰσχύει γιά τούς ὕμνους τῆς Μεγ. Ἑβδομάδος. Ἀποδίδονται κατά κατανυκτικό τρόπο, ὅπως εἶναι τό περιεχόμενο τους. Δέ νοεῖται νά ψάλλονται αὐτοί οἱ ὕμνοι μέ τρόπο πανηγυρικό, θριαμβευτικό, περίδοξο. Αὐτός ὁ τρόπος προσιδιάζει σέ ἀναστάσιμους ὕμνους, σέ πανηγύρεις ἑορτῶν, σέ γαμήλιες τελετές. Κάθε πρᾶγμα ἔχει τή θέση του μέσα στήν ἐκκλησία,.
Ἐδῶ θά πρέπει νά ἐπαναλάβουμε ὅτι ἡ ἐκκλησιαστική ψαλμωδία δέν εἶναι μόνο ἆσμα, οὔτε εἶναι μόνο λόγος. Εἶναι καί τά δύο μαζί. Μιά ψαλμωδία πού μᾶς κάνει νά προσέξουμε περισσότερο τή μουσική παρά τό λόγο, δέν εἶναι καλή γιά τή Θ. Λατρεία. Ὁ λόγος καί ἡ μουσική εἶναι ἔτσι σφικτά δεμένα, πού καί τά δύο μαζί ἀποτελοῦν ἑνιαῖο σύνολο, ὄχι μιά μουσική πού μᾶς εὐχαριστεῖ τήν ἀκοή, ἀλλά ἕνας μουσικά τονισμένος λόγος πού μᾶς διδάσκει.
Ἡ ὀρθή χρήση τῶν μικροφώνων ἀπαιτεῖ ψυχικό σθένος, αὐτοκυριαρχία καί σεβασμό τῆς Ἱερότητος τοῦ χώρου, ἀλλά καί τῆς ἀκουστικῆς τῶν ἐκκλησιαζομένων. Σέ ὡρισμένες περιπτώσεις τά μικρόφωνα τοποθετοῦνται ἐγγύς τοῦ στόματος τοῦ ἱεροψάλτου μέ ἀποτέλεσμα νά ὁδηγοῦν σέ συριγμούς ἤ ἔντονη ἀπόδοση τῶν ψαλλομένων, πράγματα πού ἐνοχλοῦν τούς πιστούς. Τά μικρόφωνα δέν εἶναι γιά νά μπαίνουν στό στόμα τοῦ ἱεροψάλτου. Εἶναι γιά νά ἀναμεταδίδουν ἐντονότερα τά ψαλλόμενα μέλη. Ἄλλως οἱ μέν πιστοί καταδυναστεύονται, οἱ δέ ἱεροψάλτες ἱκανοποιοῦν τήν ματαιοδοξία των μέ τό νά παραβλάπτουν τήν εἰρήνη τῆς δημοσίας προσευχῆς.
Ἀνάγκη γιά κάθε ἱεροψάλτη εἶναι νά μάθει καλά τήν τέχνη τῆς ὀρθοφωνίας. Τοῦτο σημαίνει νά μάθει σωστά τά φωνήεντα δηλ. τό ο ὡς ο καί ὄχι ὡς ου. Τό ε ὡς ε καί ὄχι ὡς ι, κ.ο.κ. Ἐπίσης ὀρθοφωνία σημαίνει καί ὀρθή ἀπόδοση τοῦ χρωματισμοῦ τῆς φωνῆς ὅταν χρειάζεται. Ἔτσι με τήν ὀρθοφωνία διευκολύνεται ὁ πιστός στήν κατανόηση καί τῶν ὕμνων πού ψάλλονται καί τῶν κειμένων πού διαβάζονται.Ἰδιαίτερα ἡ ἀπόδοση τοῦ Ἀποστόλου πρέπει νά ἀποτελέσει σοβαρό μέλημα τοῦ ἱεροψάλτου. Πολλοί ἐκκλησιαζόμενοι δέν καταλαβαίνουν τίποτε ἀπό τό Ἀποστολικό ἀνάγνωσμα ἐξ αἰτίας τῆς κακῆς ἐμμελοῦς ἀπαγγελίας, τήν ὁποία χρησιμοποιεῖ ὁ ἀναγνώστης. Τό θέμα αὐτό θά μᾶς ἀπασχολήσει σέ εἰδική Ἡμερίδα πού ἔχει προγραμματισθεῖ γιά τόν προσεχῆ Νοέμβριο ἀπό τὀ ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας.
Καί ὁ ρυθμός παίζει μεγάλο ρόλο στήν ἀπόδοση τῶν ὕμνων. Ἐνίοτε παρατηρῶ ὅτι διαφορετικό ρυθμό στά ψαλλόμενα μέρη ἔχουν ὁ δεξιός καί ὁ ἀριστερός ἱεροψάλτες. Ὁ ρυθμός εἶναι ἡ καρδιά τοῦ ἄσματος. Ὁ ρυθμός αὐτός δέν πρέπει νά εἶναι οὔτε πολύ σύντομος, οὔτε πολύ ἀργός. Ὁ πολύ ταχύς ρυθμός προδίδει ὅτι βιαζόμεθα νά τελειώσουμε τήν ἀγγαρεία. Ὁ πολύ βραδύς καταπονεῖ ψυχοσωματικά τό ἐκκλησίασμα. Ὁ κανονικός ρυθμός τῆς Θ. Λατρείας εἶναι γοργός. Ἐξαιρέσεις μπορεῖ νά ὑπάρχουν γιά ὡρισμένους ὕμνους, ὡς λ.χ. γιά τό Χειρουβικό ἤ γιά τό Ἄξιον ἐστίν . . .
Ε - ΝΕΕΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ
Ἡ ἀνάγκη γιά συμψαλμωδία τοῦ λαοῦ φαίνεται ὄνειρο ἄπιαστο. Θά μποροῦσε νά γίνει πραγματικότητα μόνο γιά ὡρισμένους ἁπλούς ὕμνους π. χ. τό "Κύριε ἐλέησον", τό " Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου", τό " Σῶσον ἡμᾶς", τό "Ἄγιος ὁ Θεός", τό " Σέ ὑμνοῦμεν", τό " Εἴδομεν τό φῶς" κ.λ.π. Αὐτούς τούς ὕμνους τούς γνωρίζει ὁ λαός, ἁπλῶς χρειάζεται νά ἐνθαρυνθεῖ γιά νά τούς σιγοψάλλει μαζί μέ τόν ἱεροψάλτη. Θά ἔπρεπε γιά τοῦτο νά ἀναληφθεῖ μεγάλη προσπάθεια ἀπό τόν ἱερέα καί τόν ἱεροψάλτη, ὥστε νά παρακινηθεῖ σχετικά ὁ λαός. Τό ἴδιο χρειάσθηκε καί γιά τό "Πιστεύω" καί τό "Πάτερ ἡμῶν". Ἐνθυμοῦμαι παλαιότερα τόν ἀείμνηστο Πρωτοψάλτη τῆς Μητροπόλεως Σπ. Περιστέρην, ὁ ὁποῖος μέ τά χέρια του ἔδινε τό σύνθημα τῆς συμψαλμωδίας στό λαό. Ὅλα αὐτά δέν γίνονται ἀπό τή μιά μέρα στήν ἄλλη. Μετά ἀπό πολύ καιρό θά ὑπάρξουν ἐμφανῆ ἀποτελέσματα. Ἀρκεῖ νά ἀρχίσει ἡ προσπάθεια.
Ἡ ἀποκατάσταση τοῦ " Ἀλληλουαρίου " στή θέση του δηλ. μετά τόν Ἀπόστολο καί πρίν ἀπό τό Εὐαγγέλιο. Κατά τήν παλαιά τυπική διάταξη τό "Ἀλληλουάριον" ψάλλεται τρεῖς φορές τριπλά μέ πρόταξη στίχου στό δεύτερο καί τρίτο. Σκοπός του εἶναι ἡ παροχή χρόνου γιά τό θυμιάτισμα, γιά τήν προετοιμασία τοῦ λαοῦ νά ἀκούσει τό Εὐαγγέλιο καί γιά τή μετάβαση τοῦ διακόνου στόν Ἄμβωνα. Ἡ ψαλμώδηση τοῦ " Ἀλληλουαρίου " εἶναι εὐχερής καί πολύ ἐπιτυχημένη. Θά ἦταν εὐχῆς ἔργον ἄν ἐπανήρχετο στή πράξη.
Στό τέλος παραθέτομε μουσικά δείγματα τοῦ " Ἀλληλουαρίου " σέ ὅλους τούς ἤχους, προκειμένου νά διευκολύνεσθε στήν ἐκτέλεσή των.
Νά ἀποφεύγετε τά μακρόσυρτα μέλη, τούς ἀμανέδες, τά πολύ ἀργά μαθήματα. Ἡ τήρηση τοῦ ὡρολογίου προγράμματος τῆς Ἱ. Ἀρχιεπισκοπῆς ὡς πρός τήν ἔναρξη καί λήξη τῶν Ἱ. Ἀκολουθιῶν πρέπει νά τηρεῖται. Στήν παραβίασή του ἐνίοτε πταίουν οἱ ψάλτες.
Μεγαλυνάριον μετά τό " Ἐν πρώτοις. . . " δέν λέγεται. Μερικοί ἱεροψάλτες ἐξ εὐλαβείας προφανῶς παρεισάγουν ἐκεῖ τελείως αὐθαίρετα τό Μεγαλυνάριον τοῦ Ἁγίου τῆς ἡμέρας διακόπτοντες τόν εἰρμό τῆς Θ. Λειτουργίας. Παρακαλῶ νά σταματήσει αὐτή ἡ αὐθαίρετη ἐπέμβαση στή Θ. Λατρεία.
Ὁ Ἀπόστολος ἀπαγγέλλεται ἀπό τό μέσον τοῦ Σωλέα ἀπό τόν Ἀναγνώστη, πού πρέπει νά ἔχει κατάλληλα προετοιμασθεῖ πρός τοῦτο. Ὁ Ἀναγνώστης λαμβάνει τόν Ἀπόστολο ἀπό τό χέρι τοῦ ἱερέως καί τόν παραδίδει μετά τό τέλος στόν ἴδιο, λαμβάνων εὐλογίαν.
ΣΤ - ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ
Οἰ ἀποδοχές πολλῶν ἐκ τῶν ἱεροψαλτῶν μας δέν εἶναι στό ἀνάλογο μέ τήν καλλιτεχνική τους ἀξία ὕψος. Ὁμιλῶ γιά τούς κατηρτισμένους ἱεροψάλτας, τούς κατόχους πτυχίου ἱεροψάλτου καί ἀσχολουμένους μετ' ἐπιστήμης μέ τήν Βυζ. μουσική. Βεβαίως ὑπάρχουν καί πολλοί ἄλλοι πού ψάλλουν ἐρασιτεχνικά τρόπον τινά, καί ἐξυπηρετοῦν ὅπως-ὅπως τίς ἀνάγκες τοῦ Ναοῦ. Ὅταν κάποιος διεκδικεῖ αὔξησιν ἀμοιβῆς, πρέπει προηγουμενως νά ἔχει αὐτογνωσίαν ὥστε νά μήν ἐκτίθεται.
Τά Ἐκκλ. Συμβούλια ἔχουν ἐντολήν μου νά αὐξήσουν τίς ἀμοιβές τῶν ἱεροψαλτῶν ἀνάλογα μέ τήν ἀξίαν των, ἐφ' ὅσον καί ὅπου πρόκειται γιά ἐξευτελιστικές ἀμοιβές πού ὑπολείπονται πολύ ἐκείνων πού δίδονται συνήθως στήν Ἱ. Ἀρχιεπισκοπή μας.
Παραλλήλως οἱ ἱεροψάλτες μετέχουν ποσοστιαίως καί τῶν ἐκ τῶν Ἱ. Μυστηρίων προσόδων. Ὅπου ὁ ἱεροψάλτης διαθέτει χορωδία, εἶναι δίκαιον νά προτιμᾶται αὐτός εἰς τούς γάμους, κηδεῖες, μνημόσυνα κ.λ.π. ἐφ' ὅσον ζητεῖται χορωδία.
Γιά τίς περιόδους Χριστουγέννων καί Πάσχα ἰσχύει ἡ προτροπή μου πρός τά Ἐκκλ.Συμβούλια νά χορηγοῦν ἐκτός τῶν καθιερωμένων δώρων κ.λ.π. καί ἕνα ἔξτρα πρίμ, λόγῳ τοῦ ἐκτάκτου φόρτου τῶν ἡμερῶν.
Ἀγαπητοί μου,
Σᾶς ἔγραψα τά ἀνωτέρω ἀποβλέπων στήν ἀρτιότερη ἐπιτέλεση τῶν ἱεροπρεπῶν καθηκόντων σας. Παρακαλῶ νά τά μελετήσετε μέ προσοχή καί νά συμμορφωθῆτε, συνεννοούμενοι μέ τόν ἱερατικῶς Προϊστάμενον τοῦ Ναοῦ σας. Πολλά γιά τή λειτουργική μας ἀνανἐωση ἐξαρτῶνται ἀπό σᾶς . . . Σᾶς εὔχομαι τή δύναμη τοῦ Θεοῦ, τήν χάρι καί εὐλογία Του.
