Πρόποση σὲ γεῦμα πρὸς τὸν Ἐπίτροπο τῆς Ἑλλάδος στὴν ΕΕ καὶ τοὺς Ἕλληνες Εὐρωβουλευτές Ἀθῆναι, 27 Φεβρουαρίου 2006
Εἶμαι ευτυχὴς διότι ἔχω καὶ πάλι τὴν τιμὴ νὰ σᾶς ἔχω κοντά μου, σὲ ἕνα τραπέζι ποὺ δείχνει ὅτι ἡ ἐπικοινωνία μας δὲν εἶναι τυπικὴ ὑποχρέωση ἀλλὰ σύνδεσμος, δὲν εἶναι μιὰ πολιτικὴ παρέμβαση ἀλλὰ ἔκφραση εὐχαριστιῶν τῆς Ἐκκλησίας μας καὶ ἐμοῦ ἰδιαιτέρως, πρὸς ἐσᾶς∙ εὐχαριστιῶν, διότι ὅλοι ἐσεῖς, εἶστε ζωτικὸ καὶ πολύτιμο ὄργανο προώθησης τῆς εὐρωπαϊκῆς ἑνότητος.
Στὴν πρόποσή μου, δὲν θέλω νὰ σᾶς κουράσω ἐπαναλαμβάνοντας τὶς γνωστὲς καὶ διακηρυγμένες θέσεις τῆς Ἐκκλησίας. Θεωρῶ ὅμως ὅτι οἱ τάσεις στὰ κέντρα λήψεως ἀποφάσεων τῆς Ἕνωσης, καθιστοῦν χρήσιμη τὴν ἐπανεξέταση τῆς εὐρωπαϊκῆς προοπτικῆς, καὶ θὰ ἦταν πολύτιμο νὰ δοῦμε τὶς σκέψεις σας ἐπ’αὐτοῦ. Διότι ὅλοι καταλαβαίνουμε πὼς ἔχουμε ἀπομακρυνθεῖ πολὺ ἀπὸ τὸ πνεῦμα τῶν Ἱδρυτῶν Πατέρων τῆς Ἕνωσης, καὶ δὲν εἶναι καθόλου αὐτονόητο ὅτι ἡ πολιτικὴ ἡγεσία συνεχίζει νὰ ἀκολουθεῖ πορεία ποὺ ὁδηγεῖ πραγματικὰ στὴν ἕνωση τῆς Εὐρώπης. Καὶ σᾶς παρακαλῶ νὰ δεῖτε σὲ αὐτή μου τὴν παρατήρηση ἀνησυχία, φόβο ἴσως, ἀλλὰ μὲ κανένα τρόπο ἄσκηση πολιτικῆς κριτικῆς.
Γνωρίζετε ὅτι ἡ Ἐκκλησία ἐπιθυμεῖ τὴν ὁλοκλήρωση τῆς εὐρωπαϊκῆς ἑνότητας. Ἐλπίζει ὅτι αὐτὴ θὰ συμβάλλει στὴν οἰκονομικὴ προκοπὴ τῶν λαῶν τῆς Εὐρώπης, ἄρα καὶ στὴν προκοπὴ τοῦ ποιμνίου της. Εἶναι βεβαία ἐπίσης, ὅτι δι’ αὐτῆς περιορίζονται οἱ ἐνδοηπειρωτικοὶ πόλεμοι, ποὺ χαράζουν τὸ κορμὶ τῆς εὐρωπαϊκῆς ἱστορίας ἀπὸ τὴ γένεσή της. Ὅμως ἡ Ἐκκλησία βλέπει κάτι πέραν αὐτῶν, κάτι ὑπέρτερο αὐτῶν: βλέπει ὅτι ἡ πολιτικὴ ὁλοκλήρωση θὰ ἐνισχύσει ἰδιαιτέρως τὴν κοινωνικότητα καὶ τὴν πολιτιστικὴ ἑνότητα τῆς Εὐρώπης.
Ἡ Ἐκκλησία θεωρεῖ καταστροφικὴ προοπτικὴ τὴ μετατροπὴ τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης σὲ ἁπλῶς οἰκονομικὴ ὀντότητα, διότι σὲ αὐτὴ τὴν προοπτική, ἡ Εὐρώπη θὰ γίνει πεδίο θηριώδους ἀνταγωνισμοῦ. Ὄχι μόνον ὁ κοινωνικὸς ρόλος τοῦ κράτους θὰ ὑποβαθμισθεῖ, ἀλλὰ ἡ ἴδια ἡ κοινωνικότητα θ΄ ἀντικατασταθεῖ ἀπὸ τὴν ὠμὴ διεκδίκηση.
Ἡ οἰκονομικὴ ἕνωση εἶναι ἀπολύτως θετική, ἐφ’ ὅσον δὲν αὐτονομεῖται, ἐφ’ ὅσον διακονεῖ τὴν κοινωνία, ἐφ’ὅσον ὑπακούει στὴν πολιτική. Οἱ κοινωνίες, ἀγαπητοί μου, δὲν εἶναι ἐπιχειρήσεις. Ὅποτε ἔγινε προσπάθεια ὑποταγῆς τους στὴ λογικὴ τῶν ἐπιχειρήσεων, εἴχαμε ὡς συνέπεια τὴν κορύφωση τῆς ἀδικίας. Καὶ ὅταν περισσεύει ἡ ἀδικία, κανεὶς δὲν εἶναι ἀθῶος τοῦ αἵματος.
Ἡ Ἐκκλησία θὰ ἐπιθυμοῦσε τὴν ἀποδοχὴ ἀπὸ ὅλους τοῦ κοινοῦ Συντάγματος. Γνωρίζετε ὅτι δέν μᾶς ἰκανοποίησε τὸ Σύνταγμα ποὺ προτάθηκε, διότι, ὅπως ἐξηγήσαμε, εἶναι ἕνα Σύνταγμα ποὺ δὲν τολμᾶ νὰ ἀναφέρει τὶς ἀξίες πάνω στὶς ὁποῖες θεμελιώνεται ὁ πολιτισμός μας. Εἶναι ἕνα Σύνταγμα ποὺ προσπαθεῖ νὰ κρύψει τὴν ὕπαρξη τοῦ Εὐρωπαίου ἀνθρώπου, καὶ μιλάει σὰν νὰ ἔχει νὰ κάνει μὲ ὄντα κατασκευασμένα στὰ ἐργαστήρια τῶν ψευδοπολιτικῶν σκοπιμοτήτων. Ὡστόσο, ἦταν ἕνα βῆμα, ἔστω ἀσταθὲς καὶ ἄτολμο, πρὸς τὴν πολιτικὴ ὁλοκλήρωση τῆς Εὐρώπης. Ἡ ἀποδοχή του, θὰ εἶχε ἀπὸ μόνη της μιὰ δυναμικὴ ἐνίσχυσης τῆς εὐρωπαϊκῆς αὐτοσυνειδησίας καὶ ἀπόρριψης τῶν ξένων πρὸς αὐτὴν σωμάτων.
Δυστυχῶς ὅμως, ἐνόσω ἀκόμη βρισκόταν σὲ ἐξέλιξη ἡ προσπάθεια ἀποδοχῆς τοῦ Συντάγματος, ἔγινε ὁρατὴ ἡ ὑποταγὴ τῆς εὐρωπαϊκῆς πολιτικῆς σὲ γεωπολιτικὰ κριτήρια ξένα πρὸς τὴν κοινωνικὴ καὶ πνευματικὴ ὑπόσταση τῆς Εὐρώπης. Μὲ τὴν κατ’ ἀρχὴν ἔγκριση ἔνταξης τῆς Τουρκίας, ἔχουμε σαφέστατη περιθωριοποίηση τῶν κοινωνικῶν καὶ πολιτιστικῶν κριτηρίων τῆς Ἕνωσης. Θέλω νὰ σᾶς θυμίσω ὅτι ὁ Βολταῖρος ἔλεγε εἰρωνευόμενος τὴν Ἁγία Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία, ὅτι δὲν ὑπῆρξε ποτέ, οὔτε ἁγία, οὔτε ρωμαϊκή, οὔτε αυτοκρατορία. Φοβοῦμαι ὅτι ἀκολουθώντας τὴ σημερινὴ πορεία, σὲ λίγο θὰ τὸ ἐπαναλαμβάνουμε αὐτό, ὅποτε μιλᾶμε γιὰ τὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση. Μὲ τὴν ἔγκριση ἔνταξης τῆς Τουρκίας, φάνηκε στοὺς λαούς, ὅτι ἡ εὐρωπαϊκὴ πολιτικὴ δὲν μπορεῖ νὰ χαράξει γεωπολιτικὴ ἀντίληψη ποὺ θὰ ὑπηρετεῖ τὸ μέλλον τῆς Εὐρώπης, ἀλλὰ ὑποτάσσεται σὲ ἀλλοτριωτικὲς γεωπολιτικὲς ἀντιλήψεις, σὲ ἐθνικὰ καὶ πρόσκαιρα, ἢ σὲ ἡγεμονικὰ συμφέροντα, ξένα καὶ ἀντίθετα πρὸς τὴν εὐρωπαϊκὴ κοινωνία καὶ πνευματικότητα.
Ἐδῶ, ἐπιτρέψτε μου νὰ σημειώσω μὲ ἔμφαση ὅτι ἡ Ἐκκλησία ἔχει ἄλλο κριτήριο γιὰ τὶς ἀνάγκες καὶ τὶς προτεραιότητες, ἀπὸ αὐτὸ τῆς πολιτικῆς. Ὡς ἐκ τούτου, συχνὰ ἔχουμε διαφορὲς θέσεων. Ἀλλὰ ἡ διατύπωση διαφορετικῶν θέσεων δὲν σηματοδοτεῖ σύγκρουση μὲ τὴν πολιτικὴ ἡγεσία. Ἡ Ἐκκλησία ἔχει τὸ δικό της λόγο, ποὺ ὅμως δὲν εἶναι καταγγελτικὸς ἢ διχαστικὸς λόγος, παρὰ μόνον ἐὰν διαβάζεται μὲ ἀλλότριο τρόπο, ἐὰν δηλαδὴ ἔχουμε παρανάγνωση τοῦ λόγου της.
Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ διαφορὰ λόγου μεταξὺ Ἐκκλησίας καὶ πολιτικῆς ἡγεσίας στὸ θέμα τῆς ἔνταξης τῆς Τουρκίας. Ἡ πολιτικὴ ἡγεσία τῆς χώρας μας, ἐπικαλεῖται τὰ συμφέροντα τῆς Ἑλλάδος γιὰ νὰ ἐξηγήσει τὴν πολιτικὴ στήριξης τῆς εὐρωπαϊκῆς προοπτικῆς γιὰ τὴν Τουρκία. Ἡ Ἐκκλησία μας βλέπει μὲ ἄλλο τρόπο τὸ θέμα: δὲν ἀποφεύγεις ἕνα κακό, δημιουργώντας ἕνα πολὺ μεγαλύτερο ποὺ σὲ περιμένει αὔριο. Καὶ πολὺ μεγαλύτερο κακὸ εἶναι ἡ κατάργηση τῆς εὐρωπαϊκῆς αὐτοσυνειδησίας, πολὺ μεγαλύτερο κακό, ποὺ οἱ Ἕλληνες θὰ τὸ πληρώσουμε ἀκριβώτερα, εἶναι νὰ πέσουμε μέσα σὲ μιὰν Εὐρώπη/χοάνη, ἀνεπανόρθωτα ἀποξενωμένοι ἀπὸ τὸ θεμελιακό τρίπτυχο τοῦ πολιτισμοῦ μας: χριστιανικὴ πίστη, κλασικὴ παιδεία, κράτος δικαίου.
Δὲν χωρᾶ ἀμφιβολία ὅτι ὅλες οἱ ἡγεσίες ποὺ στηρίζουν τὴν ἔνταξη τῆς Τουρκίας, ἔχουν τὶς ἐξηγήσεις τους. Ἐπισημαίνω ἐδῶ ὅτι ἱστορία, ψυχολογία καὶ θεολογία συμφωνοῦν σὲ τοῦτο: δὲν ὑπάρχει ἀμαρτία χωρὶς τὴν εὔλογη ἐξήγησή της. Θὰ θυμᾶστε ὅτι ἡ Εὔα ἔδωσε ἀμέσως ἐξήγηση γιὰ τὴν πράξη της στὸν Ἀδάμ, καὶ ὁ Ἀδάμ μὲ τὴν ἴδια εὐκολία ἐξήγησε στὸ Θεὸ τὴν ἐπιλογή του. Βλέπετε ὅτι μὲ τὶς ἐξηγήσεις βρεθήκαμε ἐκτὸς Παραδείσου. Εὔχομαι λοιπὸν νὰ μὴ φθάσουμε στὸ σημεῖο νὰ διαπιστώσουμε ὅτι ὁ εὐρωπαϊκὸς κόσμος χάθηκε, ἐπειδὴ οἱ πολιτικὲς ἡγεσίες τῆς Εὐρώπης εἶχαν τὶς πειστικὲς ἐξηγήσεις τους.
Καθόλου περίεργο, πάντως, ποὺ ὁ Θεὸς καὶ οἱ Εὐρωπαῖοι ἀπέρριψαν τὶς ἐξηγήσεις. Καὶ γιὰ νὰ σοβαρευτοῦμε, θὰ ἔλεγα ὅτι ἡ στάση τῶν Εὐρωπαίων εἶναι δεῖγμα ὑγείας, εἶναι ἀντίδραση ἀπολύτως σύμφωνη πρὸς τὴν πολιτιστική τους κληρονομιά. Διότι, στὴν πραγματικότητα δὲν ἀπέρριψαν τὸ Σύνταγμα, ἀλλὰ ἐξέφρασαν τὴν ἀντίθεσή τους πρὸς τὴν κατάργηση τῆς πολιτιστικῆς τους ταυτότητας, ἀπέρριψαν τὴν ἐτερόκλητη κοινωνία ὡς ἰδανικό.
Ἡ ἡγεσία τῆς Εὐρώπης, ὄχι μόνον ἡ πολιτικὴ ἀλλὰ στὸ σύνολό της, πρέπει νὰ συνειδητοποιήσει ὅτι ὁ Εὐρωπαῖος δέχεται τὴν ἀνοχὴ πρὸς τὸ ἀλλότριο στοιχεῖο, ἐφ’ ὅσον ὅμως ἐνισχύεται ἡ σταθερότητα τῆς δικῆς του κοινωνίας, τοῦ δικοῦ του πολιτισμοῦ. Πρέπει ὅλοι αὐτοὶ ποὺ ἀρέσκονται νὰ χαράζουν τὸ μέλλον τῶν λαῶν ἐπὶ χάρτου, νὰ δοῦν ὅτι οἱ Εὐρωπαῖοι δὲν εἶναι διατεθειμένοι να ἀπορρίψουν ὅ,τι τοὺς συγκροτεῖ, δὲν θέλουν νὰ παραστοῦν στὴν κηδεία τῆς ἴδιας τῆς ταυτότητάς τους.
Μένει, τώρα, να δοῦμε τί πρέπει νὰ κάνουμε. Τὸ πόσον θὰ κατανοήσετε τὴν ἀνάγκη οἱ πολιτικὲς ἐπιλογὲς νὰ μὴν ἀφίστανται τῆς πολιτιστικῆς πραγματικότητας, εἶναι δική σας μέριμνα. Ἡ Ἐκκλησία μπορεῖ νὰ προσεύχεται, ὄχι ὅμως νὰ πιέζει πρὸς αὐτό.
Ἐν τούτοις, ἡ Ἐκκλησία δὲν εἶναι θεατὴς στὶς κερκίδες ἑνὸς ἀγῶνος ποὺ δὲν τὴν ἀφορᾶ. Θὰ τὸ ἤθελαν κάποιοι, ἀλλὰ δὲν μπορεῖ νὰ συμβεῖ αὐτό. Ἡ Ἐκκλησία, καὶ ὅταν προσεύχεται σιωπηλά, γιὰ τὸν κόσμο προσεύχεται. Ὅσοι δὲν ὑποτιμοῦν τὸν κόσμο τοῦ πνεύματος, γνωρίζουν ὅτι λίγοι ἄνθρωποι εἶναι τόσον κοινωνικοί, ὅσον οἱ ἀσκητές. Σᾶς θυμίζω ὅτι στὴν προηγούμενη συνάντησή μας, εἶχα βεβαιώσει πὼς ἡ Ἐκκλησία θὰ στηρίξει τὸ εὐρωπαϊκὸ ὅραμα, ἀνεξάρτητα τοῦ τί θὰ κάνει ἡ πολιτικὴ ἡγεσία τῆς Εὐρώπης. Αὐτό, δὲν ἦταν βέβαια ἀπειλή. Ἦταν ὑπόσχεση διακονίας. Ἡ Ἐκκλησία δὲν πρέπει καὶ δὲν μπορεῖ νὰ ἐγκαταλείψει τὴ διακονία της. Γιὰ τὴν Ἐκκλησία, ὁ ἀγώνας γιὰ τὴν Εὐρώπη εἶναι ἀγώνας pro domo sua, γιὰ νὰ θυμηθοῦμε τὸν Κικέρωνα, ἀγὼν «ὑπὲρ τοῦ οἴκου αὐτοῦ καὶ ὑπὲρ τοῦ λαοῦ αὐτοῦ» (Λευ. 16, 24), ἂν θέλετε νὰ θυμηθοῦμε τὴν Ἁγία Γραφή.
Μοῦ μένει λοιπόν, πολύ συνοπτικά, νὰ σᾶς παρουσιάσω τὶς δικές μας ἐνέργειες και τοὺς ὑπὸ πραγματοποίησιν στόχους.
Η Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος εὔχεται τὴν ἕνωση τῶν Ἐκκλησιῶν, καὶ ἐργάζεται ὑπὲρ αὐτῆς, μὲ βήματα πολὺ προσεκτικά. Μέχρις ὅτου ὅμως ἡ ἕνωση καταστεῖ εὐλογημένη πραγματικότητα, διὰ τῆς Ἀντιπροσωπίας μας στὶς Βρυξέλλες συμμετέχουμε ἐνεργὰ σὲ ὅλα τὰ fora ποὺ προωθοῦν τὴ διεκκλησιαστικὴ συνεργασία στὴν Εὐρώπη. Παράλληλα, ἡ Συνοδικὴ Ἐπιτροπὴ ἐπὶ τῶν Εὐρωπαϊκῶν Θεμάτων ὑλοποιεῖ σὲ συνεργασία μὲ τὸ ἐδῶ Γραφεῖο τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Κοινοβουλίου πρόγραμμα ἐκπαίδευσης κληρικῶν καὶ ἱεροκηρύκων, ὥστε τὰ στελέχη τῆς Ἐκκλησίας μας νὰ αἰσθάνονται δική τους τὴν εὐρωπαϊκὴ προβληματική.
Στὸ πλαίσιο ἀνάπτυξης τῆς συνεργασίας τῶν Ἐκκλησιῶν τῆς Εὐρώπης διοργανώσαμε στὴν Ἑλλάδα τὸ διεθνὲς συνέδριο του Παγκοσμίου Συμβουλίου Ἐκκλησιῶν. Ὁ ἴδιος ἐγὼ θὰ ἐπισκεφθῶ τὸ Συμβούλιο καὶ θὰ ἔχω τὴν τιμὴ νὰ μιλήσω στὴν Ὁλομέλειά του. Στὸ ἴδιο πλαίσιο προωθήσαμε τὴν ἔκδοση σὲ συνεργασία μὲ τὴν Ἐκκλησία Ρώμης ἑνὸς ἀπὸ τὰ σημαντικώτερα χειρόγραφα τῆς ἱστορίας, του γνωστοῦ ὡς Vaticanus Graecus 1613. Πρόκειται για κοινὴ ἔκδοση τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας μας καὶ τῆς Βατικάνειας Βιβλιοθήκης. Ἡ ἔκδοση, συνιστᾶ τομὴ στὴν ἱστορία τῶν σχέσεων τῶν Ἐκκλησιῶν Ἀθηνῶν καὶ Ρώμης. Τὸ ἄνοιγμα πρὸς τὴ Ρωμαιοκαθολικὴ Ἐκκλησία, ἄνοιγμα ποὺ ὑπηρετεῖ τὴ συνεργασία στὸ εὐρωπαϊκὸ πεδίο, θὰ συνεχίσουμε μὲ τὸ ταξίδι μου στὴ Ρώμη καὶ τὴ συνάντησή μου με τὸν Ποντίφηκα.
Τελευταῖα σὲ σειρά, ἀλλ’ ὄχι σὲ σημασία, εἶναι ἡ προσπάθεια τῆς Ἐκκλησίας νὰ προωθήσει συνεργασία Εὐρωπαίων χριστιανῶν μὲ στόχο τὴν ἐνίσχυση τῆς εὐρωπαϊκῆς πνευματικῆς ἰδιοπροσωπίας. Γιὰ τὸ σκοπὸ αὐτό, ἡ Ἐκκλησία προχωρᾶ στὴ δόμηση ἱστοχώρου στὸ διαδίκτυο, κυρίως στὰ ἀγγλικά. Ἤδη, ἄρχισε νὰ λειτουργεῖ τὸ πρῶτο τμῆμα τοῦ ἱστοχώρου, ἡ «Bibliotheca Europeana», μὲ 30 περίπου κείμενα, ποὺ ἔως τὸ τέλος τοῦ τρέχοντος ἔτους προγραμματίζεται νὰ ὑπερβαίνουν τὰ 100. Μπορεῖτε νὰ τὴν ἐπισκεφθεῖτε στὴ διεύθυνση www.europeanspirit.gr.Ὁ ἱστοχῶρος αὐτὸς θὰ ἦταν σὲ πλήρη λειτουργία, ἀλλὰ ἀντιμετωπίσαμε ἀπρόβλεπτα νομικὰ προβλήματα. Τὰ ξεπεράσαμε, καὶ ὁ Κλάδος Πολιτιστικῶν Προγραμμάτων καὶ Διαδικτύου τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καὶ Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας μας ἐργάζεται πλέον μὲ γοργὸ ρυθμὸ γιὰ τὴν ὁλοκλήρωση τοῦ ἱστοχώρου καὶ τὴν ἔκδοση τοῦ ἀγγλόφωνου ψηφιακοῦ newsletter “Europe at Issue”. Θὰ σᾶς στείλουμε σύντομα τὸ πρῶτο τεῦχος, περιμένοντας μὲ χαρά μας τὶς παρατηρήσεις σας καὶ τὴ συνεργασία σας.
Ὁ σκοπὸς αὐτῶν μας τῶν κινήσεων εἶναι νὰ ἀναπτύξουμε, δὲν θὰ ἔλεγα μιὰν ὀργάνωση, ἀλλὰ ἕνα δίκτυο προσωπικοτήτων ποὺ θέλουν νὰ διακονήσουν μαζί μας τὸν Εὐρωπαῖο. Αὐτό, θέλουμε νὰ ὁδηγήσει ὄχι βέβαια σὲ πολιτικὴ δράση, ἀλλὰ σὲ μιὰν ἐνίσχυση τῆς εὐρωπαϊκῆς αὐτοσυνειδησίας, σὲ μιὰ βαθύτερη κατανόηση καὶ ὑπεράσπιση τῶν καταβολικῶν ριζῶν τοῦ Εὐρωπαίου ανθρώπου, ποὺ εἶναι ἡ χριστιανικὴ πίστη, ἡ κλασικὴ παιδεία καὶ τὸ κράτος δικαίου.
Θέλουμε νὰ ἀντισταθοῦμε στὶς τάσεις καὶ δυνάμεις ἐκεῖνες ποὺ ἐξωθοῦν σὲ κατάργηση τῆς εὐρωπαϊκῆς ταυτότητας, ποὺ θέλουν τὸν Εὐρωπαῖο ἁπλῶς κάτοικο ἑνὸς χώρου, χωρὶς δική του ταυτότητα, ξένο πρὸς τὴν κληρονομιά του καὶ παθητικὸ ἀποδέκτη τοῦ μέλλοντός του.
Θέλω νὰ σᾶς διαβεβαιώσω ὅτι ὄχι μόνο θὰ σᾶς κρατᾶμε ἐνήμερους, ἀλλὰ καὶ θὰ προσπαθήσουμε νὰ ἔχουμε τὴ συμπαράστασή σας σὲ αὐτὴ τὴν προσπάθεια. Διότι τὸ διακύβευμα δὲν εἶναι ποιὰ πολιτικὴ παράταξη ἔχει δίκιο, ἀλλὰ τὸ δικαίωμα τοῦ Εὐρωπαίου νὰ μὴ γίνει κρυπτοχριστιανὸς μέσα στὴν ἴδια του τὴν κοινωνία, τὸ δικαίωμά του νὰ ἔχει κατάφαση πρὸς τὸν πολιτισμό του.
Βέβαιος ὅτι θὰ ἔχουμε τὴν μὲ κατανόηση κριτική σας καὶ τὴ θερμὴ συμπαράστασή σας, ἐπιτρέψτε μου νὰ ὑψώσω τὸ ποτήρι μου εἰς υγείαν σας καὶ εἰς τιμὴν ὅλων ὅσοι ἔχουν συμβάλλει στὴ διαμόρφωση καὶ ὑλοποίηση τοῦ εὐρωπαϊκοῦ ὁράματος.
