Ομιλία στο Ιατρικό Συνέδριο Λαπαροσκοπικής Ιατρικής
Αγαπητοί σύνεδροι και εκλεκτά, όσο και αγαπητά μου τέκνα,
Σας ευχαριστώ για την πρόσκληση σας να ομιλήσω σήμερα στην αγάπη σας, με το θέμα "Ηθική και χειρουργική στον 21ο αιώνα". Βεβαίως επειδή περί της χειρουργικής του 21ου αιώνα θα ακουστούν από εσάς τα τρέχοντα αλλά και τα επικείμενα επιτεύγματα θεωρώ ότι από εμένα αναμένετε στην παρούσα ομιλία μου να ασχοληθώ με τις Αρχές που διέπουν την χειρουργική ιατρική. Αρχές που εξ ορισμού είναι διαχρονικές και βασικές στην άσκηση του λειτουργήματος σας.
Αγαπητοί Σύνεδροι,
Πολλές φορές έχω μιλήσει σε ιατρούς και σας διαβεβαιώνω ότι πάντοτε συναισθάνομαι την ίδια άνεση και οικειότητα. Τα ίδια είναι φυσικά και τα σημερινά μου συναισθήματα. Θέλησα να βρω την εξήγηση και κατέληξα ότι σας νιώθω ως ανθρώπους που έχετε μια ιδιαίτερη αποστολή στη ζωή σας, ως αγαπώντας τον συνάνθρωπο σας και ως εργαζομένους για την πρόληψη ή και αποκατάσταση της υγείας του. Μοχθείτε αγαπητοί μου, όπως ο καθένας γνωρίζει, για την υγεία, αυτό το ιδιαίτερα πολύτιμο αγαθό. Εσείς την φροντίζετε όσο καλύτερα μπορείτε και η Εκκλησία προσεύχεται και προσφέρει σε εσάς τη διδασκαλία Της περί του ανθρώπου και της μοναδικής του αξίας, ως δημιουργήματος του Θεού.
Για την οικοδόμηση της ομιλίας μου θυμίζω στην αγάπη σας την κατά Ιπποκράτη ιατρική δεοντολογία, η οποία σε πολλά σημεία αναφέρεται και στον όρκο που δίδετε κατά την επίσημη τελετή απονομής του πτυχίου σας. Ο ιατρός λοιπόν οφείλει να είναι αγαθός, επιεικής, φιλάνθρωπος, φιλομαθής, ελεύθερος από την οίηση, συνετός, "αγνός και όσιος", θρησκευτικός, δίκαιος, ηθικός, αφιλοχρήματος, άριστος γνώστης της επιστήμης του και με πλήρη αφοσίωση στον άρρωστο. Επίσης οφείλει να περιφρουρεί το ιατρικό απόρρητο, να μην εκτελεί εκτρώσεις, να μην συντελεί στην ευθανασία και να μη συνάπτει γενετήσιες σχέσεις με ασθενείς του. Επίσης κατά τον Ιπποκράτη ο ιατρός στην άσκηση του λειτουργήματος του δεν κάνει οποιαδήποτε διάκριση στους ασθενείς του σε τάξεις, σε φυλές, σε οικονομική δυνατότητα. ( Βλ. σχ. Αριστ. Ευτυχιάδου, επ. Καθηγητού Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ, " Αρχές Φιλοσοφίας και Ιστορίας της Ιατρικής", Αθήναι, 1998, σελ. 43). Επίσης και για να έρθουμε στα προς εσάς οικειότερα ο Όρκος του Ιπποκράτη τονίζει ότι ο χειρουργός ιατρός δεν θα εγχειρίζει περιπτώσεις των οποίων δεν είναι απόλυτα γνώστης. Ο Ορκος του Ιπποκράτη με ελάχιστες διαφοροποιήσεις αποτέλεσε τη βάση του "Ιατρικού Ορκου της Γενεύης", με τον οποίο ο παγκόσμιος ιατρικός σύνδεσμος διατύπωσε το 1948 την επαγγελματική του Ηθική και Δεοντολογία. Είμαι βέβαιος ότι συμφωνείτε ότι οι αρχές αυτές ισχύουν και σήμερα και θα ισχύουν όσο υπάρχει πολιτισμός και ανθρωπιά. Οι κανόνες δεοντολογίας που από τότε έως σήμερα διατυπώνονται είναι ερμηνείες, ή παρερμηνείες της δεοντολογίας που εισήγαγε ο Ιπποκράτης. Φερ' ειπείν ο Κέλσος Κορνήλιος στο σύγγραμμα του "Περί Ιατρικής" σημειώνει ότι ο ιατρός και μάλιστα ο χειρουργός οφείλει να είναι σταθερός στο χέρι, επιδέξιος, άφοβος και θαρραλέος. (Αυτ. σελ. 61).
Στο Βυζάντιο ετέθησαν από τους Πατέρες της Εκκλησίας και κωδικοποιήθηκαν από το Κράτος οι κανόνες επιτέλεσης του ιατρικού λειτουργήματος, με βάση τη σύζευξη του Χριστιανισμού και της κοσμικής Ιατρικής. Ηδη από τον Δ' αιώνα ο Ωριγένης εκφράστηκε θερμότατα για τη χρησιμοποίηση των φαρμάκων και της ιατρικής τέχνης στη θεραπεία των ασθενών. Επιχείρημα του ότι αφού ο Θεός γνωρίζει το αδύναμο του ανθρωπίνου σώματος και το πόσο υποφέρει από τις ασθένειες προσέφερε τα φάρμακα και την Ιατρική. Η Ιστορία του Βυζαντίου είναι γεμάτη από παραδείγματα σημαντικών ιατρών και σπουδαίων νοσοκομείων. Και η Εκκλησία τιμά ιδιαίτερα τους Αγίους Ιατρούς, που όλοι τους ήσαν ανάργυροι και προσέφεραν θεραπεία ψυχής και σώματος. Θα σας αναφέρω μόνο δύο παραδείγματα, τον Μέγα Βασίλειο και τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, οι οποίοι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην πρώτη φάση της λειτουργίας νοσοκομείων, κατά τον Δ' αιώνα. Ειδικότερα ο Μέγας Βασίλειος στο έργο του "Οροι κατά πλάτος" έθεσε ευθέως το ερώτημα αν η χρησιμοποίηση της Ιατρικής είναι συμβατή με την χριστιανική διδασκαλία και η απάντηση του ήταν απολύτως καταφατική. Ο ίδιος ιδρύοντας στην Καισάρεια την Βασιλειάδα, αυτό το τεράστιο για την εποχή του Ιδρυμα, με τις ποικίλες δραστηριότητες και προσφορές, είδε στις προσφερόμενες ιατρικές υπηρεσίες την υλοποίηση της αγάπης προς τον συνάνθρωπο. Από την πλευρά του ο Αγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος έκτισε τα νοσοκομεία του στην Κωνσταντινούπολη " προς δόξαν Χριστού" και τα επάνδρωσε με ασκητές, που θεωρούσαν πνευματικό καθήκον την εξυπηρέτηση των πασχόντων. ( Timothy S. Miller "The Birth of the hospital in the Byzantine Empire", John Hopkins University Press, Baltimore and London, 1997, p. 54 - 67). Όπως εξάλλου αναφέρει ο καθηγητής Αρ. Ευτυχιάδης για τα θέματα της ηθικής και της δεοντολογίας στο Βυζάντιο αναπτύχθηκε ειδική ιατρική νομοθεσία, κυρίως από τον Ιουστινιάνειο Κώδικα, τους Πανδέκτες και τα Βασιλικά του Λέοντος. Τα ιατρικά σφάλματα επιτελούνται από απειρία, αμέλεια, δόλο, βία ή συνέργια. Η ευθύνη του ιατρού αποδεικνύεται με ιατροδικαστική έρευνα. Ποινές επισύρουν οι απαγορευμένες χειρουργικές επεμβάσεις, όπως εκτρώσεις, και ευνουχισμός, χωρίς ιατρικό λόγο. Οι επιβαλλόμενες ποινές είναι οικονομικά πρόστιμα, δήμευση περιουσίας, εξορία, απαγόρευση ασκήσεως της ιατρικής, ταυτοπάθεια επί ευνουχισμού, μέχρι και θανάτου, επί δηλητηριάσεως και εγκληματικής ενέργειας. Αναγνωρίζεται το έμβρυο ως διαπλασσόμενη ψυχοσωματική ενότητα με δικαιώματα. Η έκτρωση θεωρείται φόνος. Ορισμένες ενστάσεις βυζαντινών ιατρών αφορούν περιπτώσεις αμέσου κινδύνου της μητέρας, επί στενής μήτρας ή δυσκολοτάτης κυήσεως. Κατοχυρώνονται τα δικαιώματα του ασθενούς για την ελεύθερη αποδοχή της προτεινόμενης θεραπείας και για την εφαρμογή πειραματικών πράξεων επ' αυτού. Καταδικάζεται τέλος η αντιποίηση του ιατρικού επαγγέλματος και η ανεύθυνη και αγύρτικη ιατρική", (αυτ. σελ. 77). Επίσης όταν ο Αυτοκράτορας Ιωάννης Β' ο Κομνηνός ίδρυσε κατά τον 12ο αιώνα το Νοσοκομείο του Παντοκράτορα στην Κωνσταντινούπολη στο "Τυπικό" του υπενθύμιζε ότι οι ιατροί οφείλουν ν επισκέπτονται τους ασθενείς με επιμέλεια και να εξετάζουν την ασθένεια καθενός "μετά πολυπραγμοσύνης ακριβούς και ιατρείαις προσφόροις έκαστον θεραπεύσουσι και τα εικότα περί πάντων διατάξονται και της επιμελείας απάντων μετά πολλής φροντίσουσιν επιτάσεως". ( Τυπικό, στ, 959-963).
*********** ^ ***********
Αγαπητοί μου,
Εβαλα προηγουμένως στην αγάπη σας δύο ζητήματα. Το πρώτο είναι πως οι Αρχές είναι ή πρέπει να είναι αναλλοίωτες στον χρόνο και το δεύτερο ότι η ερμηνεία ή παρερμηνεία τους εξαρτάται από την εποχή, την εξέλιξη της τεχνολογίας και των ηθών της κάθε κοινωνίας, από τη διαμορφούμενη σ' αυτές κοινή συνείδηση, και από την επιρροή που δέχονται οι καταρτίζοντες τον εκάστοτε Κώδικα ιατρικής δεοντολογίας. Η παρερμηνεία των Βασικών Αρχών της Ηθικής έχει ως νομοτελειακό αποτέλεσμα τη σχετικοποίηση τους και τελικά την παραβίαση τους. Αν έβαζε κανείς μια συμβατική χρονολογία στον 20ό αιώνα έναρξης των πιέσεων παραβίασης των Αρχών της Ιατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας χάριν ωφελιμιστικών και χρησιμοθηρικών προθέσεων ή λόγω ιδεολογικών αντιλήψεων θα την τοποθετούσε στο τέλος της δεκαετίας του 1960 και στην αρχή της δεκαετίας του 1970. Ενδεικτικά το 1970 ο εκδότης του περιοδικού "California Medicine" C. Malcolm Watts έγραψε στο άρθρο του " A new ethic for medicine and society" (τεύχος του περιοδικού 113 του 1970, σελ. 67 - 68) ότι η παραδοσιακή δυτική ηθική πρέπει να εγκαταλειφθεί και πρέπει να υπάρξουν βαθιές αλλαγές στις αντιλήψεις της δυτικής ιατρικής και της δυτικής κοινωνίας. Σχολιάζοντας την άποψη αυτή ο Αλμπερτ Τζόνσεν, πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας, Ηθικής και Δεοντολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Ουάσινγκτον σημειώνει ότι η παραδοσιακή Δυτική ηθική, την οποία ο συγγραφέας του άρθρου αποκηρύσσει, συνδέεται με τον απόλυτο σεβασμό της ζωής ως κάτι του ιερού, και επ' αυτής της απόλυτης Αρχής βασίζεται η Ηθική της Ιατρικής. Όμως, όπως προσθέτει ο αμερικανός καθηγητής, οι σύγχρονες επιστημονικές και κοινωνικές εξελίξεις και ειδικότερα η πληθυσμιακή έκρηξη και η εμφάνιση νέων ιατρικών τεχνολογιών οδηγούν ορισμένους να ζητούν και να πιέζουν την κοινωνία και τις Ιατρικές Eνώσεις να σχετικοποιήσουν αυτή την απόλυτη αξία της ζωής. ( Albert R. Jonsen "The Birth of Bioethics", Oxford University Press, 1998, p. 5). Εμείς προσθέτουμε στην άποψη του κ. καθηγητού ότι στις εντεινόμενες πιέσεις για την κατάργηση Αρχών και Αξιών έχουν συντελέσει επίσης ιδιότητες του σύγχρονου ανθρώπου, όπως ο εγωισμός, ο ατομικισμός, η ηδονοθηρία, ο ωφελιμισμός και η χρησιμοθηρία.
Και επί του σημείου αυτού ερωτώ εσάς και τον εαυτό μου, η κατάργηση και η σχετικοποίηση Αξιών και Αρχών, μια από τις βασικές των οποίων είναι η ιερότητα της ζωής, είναι προοδευτισμός; και τελικά προοδευτικό είναι ό,τι είναι καινούργιο, ό,τι προτείνεται, έστω και αν παραβιάζει τους φυσικούς Νόμους, που για εμάς είναι και εντολές του Θεού; Η εξέλιξη αδελφοί μου είναι μέσα στη ζωή και θετικός παράγων της Ιστορίας και όλοι την αγκαλιάζουμε, αρκεί να μην κάνει απάνθρωπη την κοινωνία και ανυπόφορη τη ζωή των ανθρώπων. Γιατί κι αν με την σπάθη της εξουσίας, και με την κοσμική ισχύ της επιβληθούν απάνθρωποι κανόνες, όπως η δύναμη του ισχυροτέρου και η επιλογή για το ποιοι θα ζουν και ποιοι θα τίθενται στο περιθώριο ή και θα φονεύονται, σύντομα η ίδια η κοινωνία θα τους ανατρέψει. Γιατί οι καρδιές των ανθρώπων που προτείνουν και προωθούν τέτοια σκληρά κατά της ανθρωπότητος μέτρα όσο κι αν φαίνονται σκληρές, στην πραγματικότητα είναι ανήσυχες και ταραγμένες. Οι ίδιοι αυτοί οι άνθρωποι χρειάζονται την αγάπη και συμπάθεια μας, αφού βασανίζονται από τα πάθη τους, έστω κι αν, λόγω του εωσφορικού τους εγωισμού, προσποιούνται ότι είναι ευτυχισμένοι.
Αυτό τον ανθρώπινο ζόφο πρέπει όλοι μας, ο καθένας στον τομέα ευθύνης που τον έχει τάξει ο Θεός, να αγωνιστούμε να μην τον γνωρίσει η κοινωνία μας. Εμείς, το γνωρίζετε, νυχθημερόν αγωνιζόμαστε για να μην γίνει η ζωή μας επίγεια κόλαση, δεχόμενοι εκουσίως να κατηγορούμεθα από τους αντιθέτους στις Αρχές και τις Αξίες μας και να γινόμαστε στόχοι κακόβουλων και συκοφαντικών επιθέσεων εκ μέρους τους.
*********** ^ ***********
Αδελφοί μου και τέκνα μου αγαπητά,
Θα μου επιτρέψετε τώρα να αναφέρω σε συντομία και στο πλαίσιο του χρόνου που είχατε την καλοσύνη να μου παραχωρήσετε, ορισμένα ζητήματα, που έχουν φανεί στον ορίζοντα και απειλούν να καταργήσουν την ιερότητα της ζωής και να την υποβαθμίσουν σε φυσικό φαινόμενο, επιδιώκοντας έτσι να μετατρέψουν την κοινωνία σε σύνολο ανδραπόδων, χωρίς ελευθερία και αξιοπρέπεια. Αυτά δεν είναι της απολύτου επιστημονικής αρμοδιότητος σας, αλλά έχουν σχέση με τον όρκο σας και την κουλτούρα σας. Και μπορείτε να θέσετε και τον δικό σας ηθικό προβληματισμό στους ιατρικούς σας συλλόγους. Θα θίξω τέσσερα μόνο σημεία.
* Πρώτα θα σας μιλήσω για τα έμβρυα, αυτούς τους εν εξελίξει άνθρωποι, οι οποίοι είναι ανήμποροι να αντισταθούν και υφίστανται τα αποτελέσματα των παθών των ανθρώπων που έχουν ενηλικιωθεί. Από το 1989, σε ομιλία μου σε ιατρούς της Μαγνησίας, στον Βόλο, είχα επισημάνει, μεταξύ άλλων, το αυτονόητο, ότι η ζωή του ανθρώπου αρχίζει από τη στιγμή της συλλήψεως. Επομένως κάθε επέμβαση στο έμβρυο, σε οποιαδήποτε φάση της ζωής του, πρέπει να γίνεται με τη συνείδηση ότι γίνεται επάνω σε ζώντα οργανισμό ανθρώπου, που δικαιούται προστασίας και υπεράσπισης και προσέθετα ότι η ζωή είναι πολύτιμη και δώρημα του Θεού, γι' αυτό και της οφείλουμε σεβασμό και τιμή, έχοντας επίγνωση ότι Εκείνος μας έδωσε το δικαίωμα της διαχειρίσεως της υπό προθεσμία και πάντοτε επί αποδόσει λογαριασμού. ( Ομιλία στις 18 Οκτωβρίου 1989, εορτή του Αγίου Λουκά προστάτου των ιατρών ). Επίσης σε άλλη ομιλία μου, στις 18.10.1997, με θέμα "Ευγονική: Ηθικοί προβληματισμοί και προοπτικές" είχα τονίσει ότι η καλύτερη κατανόηση της λειτουργίας του γονιδιώματος μπορεί να βοηθήσει σε πρώιμη διάγνωση νόσων και πιθανόν σε θεραπεία τους, αλλά εισάγει στον άνθρωπο τον πειρασμό της ευγονικής. Οποιο έμβρυο βρίσκεται ελαττωματικό ή κρίνεται ανεπιθύμητο μπορεί να φονεύεται στα πρώτα στάδια του. Εξάλλου η χρήση βλαστοκυττάρων για θεραπευτικούς σκοπούς προϋποθέτει καταστροφή πλεοναζόντων κατεψυγμένων εμβρύων, κάτι που είναι απαράδεκτο από ηθικής πλευράς. Τα φονευόμενα με την μέθοδο αυτή έμβρυα μαζί με τα εκατομμύρια αυτών που φονεύονται με τις εκτρώσεις αποτελούν μιαν αφανή και άφωνη γενοκτονία.
Ξέρετε, το χειρότερο στην περίπτωση του με διάφορους τρόπους φόνου εμβρύων είναι οι δικαιολογίες που προβάλλονται. Ουδείς παραδέχεται ότι αυτοί γίνονται λόγω του εγωισμού και της αλαζονείας του ανθρώπου και για χρησιμοθηρικούς και εμπορικούς σκοπούς. Αλλάζεται το όνομα του εμβρύου και, ανάλογα με την ηλικία του, ονομάζεται γενετικό υλικό, βλαστοκύτταρο, μη μορφοποιημένο έμβρυο και δημιουργείται η ψευδαίσθηση ότι έτσι νομιμοποιούνται οι φόνοι. Όμως η αλήθεια είναι μία, μία είναι και η πραγματικότητα. Και αν την κακοποίηση και την καταστροφή του περιβάλλοντος την πληρώνει σήμερα ακριβά η ανθρωπότητα, πολύ ακριβότερα θα πληρώσει την απάνθρωπη μεταχείριση του ανθρώπου, ως εμβρύου.
* Το δεύτερο είναι το ζήτημα της ευθανασίας. Μιλώντας σε επιστημονικό συμπόσιο, στη Θεσσαλονίκη, το 2002, τόνισα ότι η ευθανασία, αντίθετα από το υποστηριζόμενο περί αξιοπρέπειας είναι παρακμιακό κοινωνικό φαινόμενο, ως απαξίωση του ανθρώπου, και προσέθεσα ότι πρόβλημα έχει εκείνη η κοινωνία, η οποία επιτρέπει να υποβιβασθεί το κατ' εξοχήν δημιούργημα του Θεού σε σύνολο κυττάρων τυχαίως ευρεθέντων πάνω στον συγκεκριμένο Πλανήτη και τυχαίως συνεργαζομένων για να επιτελούνται οι λειτουργίες του. Στην κοινωνία εκείνη, η οποία μετατρέπεται σε άσπλαχνη εξουσία, που ενδιαφέρεται μόνο για τους υγιείς και ρωμαλέους και όλους τους υπόλοιπους τους οδηγεί στον δήθεν αξιοπρεπή θάνατο. Και προσέθεσα ακόμη πάλι το αυτονόητο, ότι ο άνθρωπος από την ώρα που γεννιέται ζει τον θάνατο, πότε με την απώλεια αγαπητού προσώπου, πότε με την ασθένεια, πότε με τις αλλαγές στο σώμα, λόγω της εξέλιξης της υγείας. Αγαπητοί μου, μόνο ο άνθρωπος ο οποίος νικά δια του Χριστού την αμαρτία νικά τον θάνατο. Αυτή είναι η πραγματικότητα. Στον χωρίς Χριστό κόσμο ο θάνατος αποτελεί μια βασανιστική και ανυπέρβλητη πραγματικότητα. Ότι κι αν υποστηρίζεται φραστικά, η χωρίς Χριστό κοινωνία, η οποία έχει θεοποιήσει την ύλη και τον άνθρωπο, καταντά απάνθρωπη, όσες διακηρύξεις κι αν γράφονται για ανθρώπινα δικαιώματα και για πολιτικές ελευθερίες. Και χωρίς Πίστη στον Θεό και αγάπη στον συνάνθρωπο κι αν διαθέτει όλα τα πλούτη του κόσμου ο άνθρωπος είναι δυστυχισμένος και με του κόσμου τις ανησυχίες και τις ανασφάλειες. Ο άνθρωπος πάντοτε και ιδιαίτερα στα τέλη του πρέπει να ζει μέσα στην ευλογία του Θεού και στη σύνδεση μαζί Του δια της προσευχής . Επίσης νε περιβάλλεται από την αγάπη και τη συμπαράσταση των οικείων του. Τότε τα τέλη του ήρεμα όσο κι αν είναι μεγάλος ο σωματικός πόνος. Η σκληρότερη δοκιμασία του στα τελευτώντος ανθρώπου είναι όταν στο κρεβάτι του πόνου είναι μόνος, όταν νιώθει την αδιαφορία των δικών του ανθρώπων, όταν δεν ανακουφίζεται από την αγάπη τους. Όποια φάρμακα κι αν του δοθούν, που είναι πάντως απαραίτητα, δεν απαλύνουν την πληγή της αδιαφορίας και της αγνωμοσύνης. Χωρίς να διαθέτει Πίστη ο ίδιος ο ασθενής και χωρίς να νιώθει την αγάπη, των οικείων του, αλλά και του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού μπορεί να υπάρξει ο πειρασμός της ευθανασίας.
* Το τρίτο ζήτημα είναι οι μεταμοσχεύσεις. Η Εκκλησία με την προϋπόθεση της τηρήσεως των αυστηρών κανόνων περί του προσδιορισμού του θανάτου έχει ταχθεί υπέρ των μεταμοσχεύσεων. Κι αυτό γιατί κατά την άποψη μας η δωρεά σώματος συνιστά ζήτημα μεγάλου ανθρωπισμού και πράξη ύψιστης αγάπης. ( Βλ. Ομιλίες μου του 1991 και 1992 εις ιατρούς της Μαγνησίας, με την ευκαιρία της εορτής του ιατρού Αγίου Λουκά του Ευαγγελιστού). Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος στη σειρά της Ποιμαντικής της Βιβλιοθήκης εξέδωσε Τόμο με τις θέσεις της επί του ζητήματος αυτού, θέσεις τις οποίες επεξεργάσθηκε η Ειδική Συνοδική Επιτροπή επί της Βιοηθικής και εγκρίθηκαν, μετά από συζήτηση, από την Ιεραρχία. Εκφράσαμε ακόμη, ως Εκκλησία, τις επιφυλάξεις μας για τη νομοθετική ρύθμιση περί των μεταμοσχεύσεων και ζητήσαμε η ιατρική κοινότητα και η Πολιτεία να βοηθήσουν στην επιβολή και νομοθετική κατοχύρωση των ακριβεστέρων κριτηρίων του "εγκεφαλικού θανάτου", η πιστή τήρηση των οποίων αυστηρώς να ελέγχεται.
* Το τέταρτο και τελευταίο ζήτημα που θα ήθελα να θίξω στην αγάπη σας είναι η εμπορευματοποίηση της υγείας και ειδικότερα τις ιατρο - φαρμακευτικής περίθαλψης. Γνωρίζετε καλύτερα από εμένα ότι έχουμε εισέλθει σε μιαν εποχή που σχεδόν τα πάντα μετρώνται με το ατομικό συμφέρον. Το κοινωνικό αυτό μικρόβιο απειλεί και το κατ' εξοχήν ανθρωπιστικό λειτούργημα, που είναι το ιατρικό. Πιστεύω αγαπητοί μου ιατροί, οι οποίοι έχετε την καλοσύνη να με ακούτε, ότι καθημερινά δίνετε στους συναδέλφους σας και στους ασθενείς σας το παράδειγμα της ανιδιοτέλειας, της ειλικρίνειας και της αυτοθυσίας. Και είναι μεγάλης κοινωνικής σημασίας γεγονός οι λειτουργοί ενός τόσο ευαίσθητου τομέα, όπως η υγεία, να είναι έντιμοι, και ειλικρινείς με τους ασθενείς τους. Πολλοί συνάνθρωποι μας στην εξομολόγηση τους μου έχουν εκφράσει την αγανάκτηση τους, γιατί, ιατροί σε δημόσια νοσοκομεία δεν έδειξαν το πρέπον ενδιαφέρον τους, και νοσοκόμοι αδιαφορούσαν για την κατάσταση τους, αν δεν έπαιρναν "φακελάκι". Και άλλοι γιατί ιατροί σε ιδιωτικά νοσοκομεία και ιατρεία φοροδιαφεύγουν σε βάρος των πελατών τους, που προστρέχουν σ' αυτούς από την ανάγκη να θεραπευθούν. Αδελφοί μου, η Ελληνική κοινωνία είναι ακόμη και παρά τις αδυναμίες της μια αρκετά υγιής κοινωνία. Κι αυτό αποδεικνύεται και από το ότι τα μέλη της θέλουν άψογου ήθους όλους τους επιτελούντας δημόσιο λειτούργημα, αλλά κυρίως τον παπά, τον δάσκαλο και τον ιατρό. Και στενοχωρούνται και απογοητεύονται όταν αυτοί δεν είναι αντάξιοι των προσδοκιών τους. Η ευθύνη είναι και σε εμάς λοιπόν για το πώς διαμορφώνεται η κοινωνία. Γιατί αυτά τα τρία λειτουργήματα πρέπει να διδάσκουν ήθος κι εντιμότητα και οι λειτουργοί τους να το εφαρμόζουν και να δίνουν το παράδειγμα. Από εμάς τους κληρικούς, από εσάς τους ιατρούς και από τους δασκάλους ξεκινά ο αγώνας για μια έντιμη και ηθική κοινωνία. Αν εμείς δεν ανταποκρινόμαστε στα καθήκοντα μας ως πολιτών που έχουν μια ιδιαίτερη διακονία στην κοινωνία, μην κατηγορούμε κανένα για την κατάσταση της. Και οι πολιτικοί μας ακόμη από εμάς και εσάς διαπλάθονται, από εμάς και εσάς προέρχονται, από εμάς και εσάς ψηφίζονται.
Αγαπητοί μου,
Κατέγραψα ορισμένα ζητήματα, που έχουν σχέση με την ιατρική και γενικότερα με την επιστημονική και κοινωνική ηθική. Τα ζητήματα όλα θα ήσαν λυμένα αν πιστεύαμε στον Θεό, αν βρίσκαμε το στόχο στη ζωή μας και αν αγαπούσαμε και σεβόμασταν τον συνάνθρωπο. Πάντοτε υποστηρίζω ότι αξίζει να βρούμε τον σκοπό της ζωής μας, κοιτάζοντας πίσω από τις θέσεις που κατέχουμε και πίσω από τα χρήματα που κερδίζουμε. Δεν είμαστε τυχαία στη Γη, δεν ζούμε τυχαία, δεν είμαστε έμβιες μηχανές, έχουμε συγκεκριμένο χρόνο ζωής, δεν παίρνουμε τίποτε το υλικό μαζί μας. Ας αναζητήσουμε λοιπόν και ας βρούμε αυτόν τον σκοπό, αυτόν τον θησαυρό στην ψυχή μας κι ας δείχνουμε πάντα την ανθρωπιά μας, κάτι που είναι και μέσα στην Παράδοση και την Κληρονομιά μας και που συμβάλλει να γίνει ομορφότερη η ζωή μας. Όποιος είναι ατομιστής και δεν νιώθει αγάπη για τον συνάνθρωπο του, είναι σε συνεχή ταραχή και ανισορροπία και τίποτε δεν μπορεί να γεμίσει την ψυχή του.
Αγαπητοί μου,
Εύχομαι ο Θεός να σας ευλογεί και να σας αγιάζει και να έχετε την υγεία σας, ώστε να μπορείτε να προσφέρετε τις υπηρεσίες σας στον συνάνθρωπο και να νιώθετε την εσωτερική χαρά των αγαθών αποτελεσμάτων τους.-
