Ιατρική ηθική δεοντολογία

Ομιλία του Μακ. Αρχιεπισκόπου και πάσης Ελλάδος κ.κ. Χριστοδούλου κατά την επιστημονική Ημερίδα με θέμα: «Στοματολογία 2001»

Εὐχαριστῶ θερμά τόν Ὀδοντιατρικό Σύλλογο Ἀττικῆς καί τό Στοματολογικό Τμῆμα τοῦ Νοσοκομείου «Ἀνδρέας Συγγρός» πού μοῦ ἔκαναν τήν τιμή νά μοῦ ἀναθέσουν τήν ἐναρκτήρια ὁμιλία στήν παροῦσα ἐπιστημονική Ἡμερίδα. Μιά ὁμιλία πού πρέπει νά συνδυάζει τήν ἠθική καί τήν ἐπιστήμη. Στίς ἡμέρες μας τά θέματα τῆς Βιοηθικῆς καί κυρίως τά δημιουργούμενα ἀπό τίς προόδους τῆς Γενετικῆς Τεχνολογίας ἔχουν προσλάβει τεράστιες διαστάσεις. Ἡ ἀντιμετώπιση τῶν συναφῶν προβλημάτων ἔχει ἀνατεθῆ σέ γιατρούς, νομικούς, κοινωνιολόγους, πολιτικούς, θεολόγους καί ἄλλους. Τελευταῖα ὅλο καί περισσότερο ζητεῖται καί ἡ γνώμη τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτός εἶναι ἄλλωστε καί ὁ λόγος συστάσεως πρό δύο ἐτῶν τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Βιοηθικῆς πού ὡς συμβουλευτικό ὄργανο τῆς Ἱ. Συνόδου ἔχει ἀναλάβει ὑπεύθυνη καί πολύ δύσκολη ἀποστολή. Εὐχαριστῶ τό Θεό διότι ὑπάρχουν πολλοί πιστοί καί εὐλαβεῖς ἰατροί πού θέτουν τίς ὑπηρεσίες των στή διάθεση τῆς Ἐκκλησίας. Καί εὐχαριστῶ καί πάλιν ὅλους σας καί ἰδίως τόν ἀγαπητό μου Καθηγητή Στοματολογίας κ. Γ. Λάσκαρη γιά τήν τιμή τῆς ἐνταῦθα παρουσίας μου. Σέ ὅλους εὔχομαι τήν εὐλογία τοῦ Θεοῦ καί τή δύναμη τοῦ Παναγίου Πνεύματος.

Κατά τά τελευταία 30 χρόνια ἡ ἰατρική ἐπιστήμη προώδευσεν ἀλματωδῶς, παραδόξως ὅμως ποτέ ἄλλοτε ἡ ἀνθρώπινη ζωή δέν ἀπειλήθηκε τόσο πολύ καί τόσο ἄμεσα ἀπό τήν πρόοδο αὐτή. Ἀλλά καί ποτέ ἄλλοτε οἱ ἐπιστήμονες δέν συνειδητοποίησαν τόσο τραγικά τίς εὐθύνες των ἀπό μιάν ἀλόγιστη διασπορά ἰατρικῶν μεθόδων, πού θά ἔθεταν ἐνδεχομένως σέ κίνδυνο τήν ἴδια τήν ὑπόσταση τοῦ ἀνθρωπίνου ὄντος. Ἡ σχετική προβληματολογία γνωρίζει στίς ἡμέρες μας ἀληθινή ἔξαρση, καθώς πληθύνονται ὁλονέν καί περισσότερον οἱ φωνές ἐκείνων πού, ἀνησυχοῦντες ἀπό τίς κυοφορούμενες ἐξελίξεις, ἐπιδιώκουν τόν περιορισμό, μέσα σέ πλαίσια ἠθικῶν κυρίως κανόνων, τῆς ἐπιστημονικῆς ἔρευνας πρός ἀποσόβησιν ἀπευκταίων ἀποτελεσμάτων σέ βάρος τοῦ ἀνθρώπου. Σέ διεθνές κυρίως ἐπίπεδο οἱ ἰατρικές ἑνώσεις, ἀλλά καί σέ ἐθνική κλίμακα, τά κράτη καί οἱ κυβερνήσεις ἀναζητοῦν ἕναν κώδικα ἠθικῆς ἰατρικῆς συμπεριφορᾶς γενικῆς ὁπωσδήποτε ἀποδοχῆς, μέ ἀποφυγή κάθε δογματισμοῦ, πού θά ἀπέρρεε ἀπό τυχόν ἰδεολογικές, φιλοσοφικές, πολιτικές ἤ θρησκευτικές πεποιθήσεις τῶν ἰατρῶν, καί τίς συνακόλουθες παραμέτρους των, πού εἶναι ἡ προπαγάνδα, ὁ φανατισμός καί ἡ ἐπιβολή. Ἀναζητεῖται δηλ. μιά "ἠθική" κατεύθυνση τῆς ἐπιστήμης μέ τόν μεγαλύτερο δυνατό μινιμαλισμό, ὥστε οἱ κατευθύνσεις της νά μήν προσκρούουν σέ ἐπί μέρους ζητήματα ἀμφισβητούμενης ὀρθότητος, ἀλλά νά συναντηθοῦν στά μεγαλύτερα καί σοβαρότερα θέματα, πού ἡ κοινή συνείδηση τοῦ χρέους ὁδηγεῖ ὅλους τούς ἀνθρώπους σέ μιά συστράτευση καί συνευδοκία.

Βεβαίως ἡ ἠθική δέν εἶναι δυνατόν νά ὑπαχθῆ ἐξ ὁλοκλήρου εἰς ἕναν ἤ πολλούς νόμους, διότι συναρτᾶται μέ τή συνείδηση τοῦ καθενός. Ὅμως οἱ νόμοι ὡς κοινωνικοί ρυθμιστές τῆς ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς μποροῦν νά ἐκφράζουν ἠθικές ἀρχές, ὅπως αὐτές διαχρονικά βιώνονται στόν δικό μας εὐρωπαϊκό χῶρο ὑπό τήν ἐπίδραση τῆς εὐαγγελικῆς διδασκαλίας τοῦ Χριστοῦ. Τοῦτο εἶναι ἀπαραίτητο, ἐπειδή δέν ἀρκεῖ στά πελώρια ζητήματα πού ἐγείρονται στή Βιο-ηθική ἡ ἀτομική ἁπλῶς "ἠθική" θωράκιση τοῦ καθενός, μιά καί οἱ βάσεις τῆς ἀτομικῆς λεγομένης ἠθικῆς εἶναι περισσότερο ὑποκειμενικές, ἐξαρτώμενες, ὅπως εἶναι φυσικό, ἀπό τίς φιλοσοφικές, πολιτικές καί γενικότερα ἰδεολογικές πεποιθήσεις τοῦ συγκεκριμένου ἀτόμου. Γνωρίζω ὅτι ἡ θέσις μου αὐτή θά συναντήσει τήν ἀντίδραση ἐκείνων πού δέν τήν ἀποδέχονται, ἐπειδή τοποθετοῦν στήν ἴδια μοίρα τίς φιλοσοφικές των ἀντιλήψεις μέ τίς χριστιανικές ἀρχές τῆς θείας ἀποκαλύψεως. Γι' αὐτό καί ἰσχυρίζονται ὅτι δέν ἔχουμε τό δικαίωμα οἱ χριστιανοί νά ἐπιβάλουμε, σέ τελευταία ἀνάλυση, τίς ἀρχές τῆς χριστιανικῆς ἠθικῆς πάνω στήν ἠθική ἰατρική δεοντολογία, ἐξαναγκάζοντας κατά κάποιο τρόπο στήν ἀποδοχή τους καί ἐκείνους πού δέν τίς ἀσπάζονται. Κατ' ἀρχήν θά ἤθελα νά παρατηρήσω ὅτι δέν ἐπιβάλουμε τίποτε καί δέν ἀναγκάζουμε κανένα νά ἀποδεχθῆ τίς ἀρχές μας. Τό ζήτημα τῆς ἠθικῆς ἰατρικῆς δεοντολογίας δέν εἶναι τῆς ἀποκλειστικῆς μας ἁρμοδιότητος. Μ' αὐτό ἔχουν καταπιασθῆ παγκόσμιοι ἰατρικές ἑνώσεις καί κυβερνήσεις. Ἐμεῖς, ὅπως καί πολλοί ἄλλοι, προσφέρομε τή συμβολή μας στήν ἀντιμετώπιση πρακτικῶν προβλημάτων, χωρίς νά ἐπιδιώκουμε τήν ἐπιβολή τῶν ἀπόψεών μας, καίτοι τίς κρίνομε αὐθεντικές, ὀρθές καί ἀναγκαῖες. Ὅμως κάθε δεοντολογία εἶναι ὑποχρεωμένη νά καταρτίσει κανόνες, νά διατυπώσει ἀρχές, νά συστήσει συμπεριφορές πού ἀναπόφευκτα ἐπηρεάζονται καί ἀπό τίς θρησκευτικές πίστεις ἐκείνων πού τίς καταρτίζουν καί ἐκείνων πρός τούς ὁποίους ἀπευθύνονται. Καί ἐπειδή ὁ λόγος σήμερα δέν εἶναι γιά την ἠθική ἰατρική δεοντολογία τῶν ἐσκιμώων τοῦ Βορρᾶ ἤ τῶν πυγμαίων τῆς Γῆς τοῦ Πυρός, ἀλλά γιά τήν ἠθική τῶν Ἑλλήνων ἤ καί τῶν Εὐρωπαίων ἰατρῶν, θά ἦταν ἀνέρειστη καί ἄδικη κάθε γνώμη πού θά ἀνάγκαζε τά διεθνῆ ἤ καί τά ἐθνικά ὄργανα τῆς δεοντολογίας νά ἀγνοήσουν αὐτό πού συνιστᾶ τό βάθρο τοῦ πολιτισμοῦ μας καί διέπει κατά βάσιν τήν κοσμοαντίληψή μας.

Μέ αὐτή τή σκέψη ἀπεφάσισα νά σᾶς ἀπασχολήσω μέ ὁρισμένα σημεῖα τῆς ἠθικῆς ἰατρικῆς δεοντολογίας, σάν συμβολή μου στή διατύπωση τοῦ κώδικα πού, ὅπως γνωρίζω, προετοιμάζεται γιά τίς χῶρες-μέλη τῆς Ε.Ε., σύμφωνα μέ τίς ἐπιταγές τῶν χωρῶν αὐτῶν καί τίς σημερινές συνθῆκες. Στή χώρα μας ἔχει ἤδη γίνει σχετική προεργασία στόν τομέα αὐτόν. Παράλληλες κινήσεις γίνονται καί σέ ἄλλες εὐρωπαϊκές χῶρες, ὅπως στή Γαλλία π.χ., ὅπου συζητοῦνται σχέδια νόμων ἤ καί διατάξεις ἰσχυόντων νόμων γιά τή Βιο-ηθική, πού ἀναφέρονται ἰδιαίτερα στήν ἔρευνα καί στήν ἄσκηση τῆς ἰατρικῆς, χωρίς νά θίγεται τό δικαίωμα στήν ἐπιστήμη, ἀλλά καί χωρίς νά τίθεται σέ διακινδύνευση ἡ ἀνθρώπινη ζωή καί ἀξιοπρέπεια. Πρόκειται γιά μιά προσπάθεια συλλογικῶν ὀργάνων πού συγκεντρώνει τό ἐνδιαφέρον ὄχι μόνο τῶν ἄμεσα εἰδικῶν ἀλλά ἑνός εὐρυτέρου κύκλου ἐπιστημόνων, πού διαθέτουν εὐαισθησίες γιά θέματα πού ἅπτονται τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων καί ἀποβλέπουν στήν ἀποσόβηση κινδύνων πού ἀπειλοῦν τόν ἄνθρωπο. Ἤδη ἡ World Medical Association πού ἀντικατέστησε τήν προπολεμική Association Professionelle Internationale des Medecins ἔχει στό ἐνεργητικό της ἀπό τό 1948 μέχρι σήμερα ἕνα πλῆθος ἀπό διακηρύξεις, κώδικες καθηκόντων, κανόνες συμπεριφορᾶς, βασικές ἀρχές ἰατρικῆς μέριμνας ἐν καιρῷ εἰρήνης καί ἐν καιρῷ πολέμου κ.λ.π., πού ἀποσκοποῦν στή λεπτομερέστερη περιγραφή καί καταγραφή τῶν κοινῶς ἀποδεκτῶν πλαισίων μιᾶς ἠθικῆς ἰατρικῆς δεοντολογίας. Ὅμως ἐγώ σήμερα ἐδῶ δέν πρόκειται νά ἀσχοληθῶ διεξοδικά μέ τή δεοντολογία τοῦ ἰατρικοῦ λειτουργήματος ἐν γένει. Θά προσπαθήσω νά καταθέσω μερικές ἀπόψεις μου ὡς ἐκκλησιαστικοῦ ἀνδρός, ἐν εἴδει ἠθικῶν κριτηρίων, γιά τήν περαιτέρω ἀξιοποίησή των σέ σχέση μέ τήν ἠθική πλευρά τῶν ἰατρικῶν προβλημάτων. Δέν θά ἐξαντλήσω τό θέμα, μόνον μερικά σημεῖα θά θίξω πού, κατά τήν γνώμη μου, ἔχουν βαρύτητα καί δέν μποροῦν νά ἀγνοηθοῦν σέ μιά σφαιρική θεώρηση τῶν προβλημάτων πού γεννᾶ ἡ ἐπιστημονική πρόοδος τῆς ἰατρικῆς ἐπιστήμης τοῦ καιροῦ μας.

1. Μέ βάση τή χριστιανική ἠθική θεωρῶ κορυφαία καί ἀδιαπραγμάτευτη τήν ἐσωτερική ἀξία τοῦ κάθε ἀνθρώπου ὡς πολυσημάντου, ἀνεπαναλήπτου, ἀνεκτιμήτου καί μοναδικοῦ ὄντος ἐπί τῆς γῆς. Ἡ ἀξία αὐτή προέρχεται ἀπό τό γεγονός ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἡ ἔμψυχη εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, ἡ τιμηθείσα μάλιστα μέ τή θεία ἐνσάρκωση στό πρόσωπο τοῦ Θεανθρώπου Ἰησοῦ Χριστοῦ. Κατά τούς πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ὁ ἄνθρωπος εἶναι «ἐν σμικρῷ μέγας» (Μ. Βασίλειος) καί «Θεός περιπολῶν ἐν σαρκί» (Μ. Ἀθανάσιος). Ἡ ἀναγνώριση τῆς θεμελιώδους αὐτῆς ἀρχῆς συνεπάγεται ἀβίαστα καί τήν ἀναγνώριση στόν κάθε ἄνθρωπο τοῦ δικαιώματός του νά ἀπολαμβάνει σεβασμοῦ καί τιμῆς τόσο γιά τή ζωή του, ὅσο καί γιά τήν ἀνθρώπινη ἀξιοπρέπειά του. Τό δικαίωμα αὐτό εἶναι ἀπόλυτο καί συνιστᾶ ἀσφαλῆ ὁδηγό κάθε πρωτοβουλίας πού ἔχει σάν ἀντικείμενό της τόν ἄνθρωπο καί τήν ὑγεία του. Ἡ ζωή ἑπομένως τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἀγαθό ἀπαραβίαστο καί ἀπόλυτα σεβαστό, γι' αὐτό καί τό δικαίωμα στή ζωή προηγεῖται τοῦ δικαιώματος στή σωματική ἀκεραιότητα, πράγμα πού πρέπει νά τηρεῖται ἰδίως στίς περιπτώσεις μεταμοσχεύσεων, τά κριτήρια τῶν ὁποίων ἐπιβάλλεται νά εἶναι ἀντικειμενικά καί ἀπολύτως ἀσφαλῆ. Ἀλλιῶς ὑπάρχει κίνδυνος καταχρήσεων σέ βάρος τοῦ ζωντανοῦ δότη, ἐάν αὐτός εἶναι πρόσωπο ἀνυπεράσπιστο. Ἐπίσπευση τοῦ θανάτου του ἤ παραπλανητική βεβαίωσή του πρέπει νά ἀπαγορεύονται. Ἀπό τήν ἴδια ἀρχή ἀπορρέει καί ἡ ἀνάγκη νά ἐπιτρέπεται στίς περιπτώσεις αὐτές ἡ ἀφαίρεση μόνον διδύμων ὀργάνων, καί πάντοτε ὕστερα ἀπό γραπτή καί ἀνεπηρέαστη συγκατάθεση τοῦ δότη, πού θά δίδεται μέ πλήρη γνώση τῶν συνεπειῶν της. Ἀλλά καί ἡ ἀφαίρεση αὐτή θά πρέπει νά μήν μπορεῖ νά ἀλλοιώσει τήν ψυχική ἤ βιολογική του ὑπόσταση. Παράλληλα καί ὅταν ἡ ἀφαίρεση ὀργάνων γίνεται μετά τό θάνατο τοῦ δότη, θά πρέπει νά λαμβάνεται πρόνοια γιά τήν ἐξασφάλιση τοῦ ὀφειλομένου σεβασμοῦ στό ἀνθρώπινο σῶμα καί τοῦ ἀποκλεισμοῦ κάθε εἴδους ἐκμετάλλευσης, ἰδίως ἐμπορικῆς. Οἱ δύο βασικές ἀρχές πού διέπουν τίς μεταμοσχεύσεις, ἤτοι ἡ δωρεάν παροχή ὀργάνων καί ἡ γραπτή συναίνεση τοῦ δότη, εἶναι ἀπόρροια τῆς θεμελιώδους ἀρχῆς τῆς ἀξίας τοῦ ἀνθρώπου, καί γι' αὐτό ἔχουν καί αὐτές ἀπόλυτο χαρακτήρα. Κρούσματα ἀντίθετης πρακτικῆς ἔχουν δυστυχῶς ἀναφερθῆ. Μέχρι καί στυγερά ἐγκλήματα σέ βάρος νέων καί ἀνυπεράσπιστων ἀνθρώπων ἀπό τήν Ἀσία ἔχουν καταγγελθῆ, πού ἀποβλέπουν στήν ἐξασφάλιση τῶν ἀναγκαιούντων ὑγιῶν ὀργάνων, πού πωλοῦνται σέ πλούσιους λῆπτες, ὕστερα ἀπό προσεκτική ἐπιλογή, καί σέ ἁδρά τιμή. Ἡ χρησιμοποίηση ἐξάλλου προϊόντων τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος καί μάλιστα ἐμβρύων γιά σκοπούς καλλωπιστικούς καί ἄλλους, ἀποτελεῖ βάναυση καί ἐγκληματική ἀσέβεια πρός τό πρόσωπο τοῦ ἀνθρώπου καί δείχνει τό μέγεθος τῆς ἐφευρετικότητος ἐκείνων πού μποροῦν νά μεταβάλουν τά ἐπιστημονικά των ἐργαστήρια σέ θαλάμους ἐκτελέσεως ἀνθρωπίνων ὑπάρξεων πού ὡστόσο διεκδικοῦν δικαιώματα στή ζωή. Τά ἴδια ἰσχύουν καί γιά τήν ἀποτρόπαιη μελλοντική πρόβλεψη «δημιουργίας» κλωνοποιημένων ὄντων χωρίς ἐγκέφαλο, μόνο καί μόνο πρός ἐξασφάλισιν ὀργάνων γιά μεταμόσχευση.


2. Μιά παράλληλη πρός τήν προηγούμενη καί ἐξίσου θεμελιώδης ἠθική ἀρχή εἶναι καί ἐκείνη πού ἔχει σχέση μέ τήν ἔναρξη καί μέ τή λήξη τῆς ζωῆς. Μπορεῖ βέβαια οἱ ἐπιστήμονες νά ἐρίζουν σήμερα ὡς πρός τήν ὁριοθέτηση τῶν δύο αὐτῶν ἀκραίων πόλων, μεταξύ τῶν ὁποίων ἀνελίσσεται ἡ παρουσία τοῦ ἀνθρώπου ἐπί τῆς γῆς, ὅμως δέν μπορεῖ παρά νά εἶναι συμβατικά καί γι' αὐτό καί διαφυλονικούμενα, κάθε φορά τά ἐπιστημονικά ὅρια πού ἀναγνωρίζουν νομικά τήν ἀρχή τῆς ζωῆς. Ἡ ἠθική ἀντίληψη εἶναι ὅτι ζωή ὑπάρχει ἀπό τή στιγμή τῆς σύλληψης, τό δέ ἔμβρυο ἀπό τήν πρώτη ἡμέρα, καί ὄχι ἀπό τή 12η ἤ τή 15η, ζεῖ καί δικαιοῦται αὐτῆς τῆς ἠθικῆς ἀναγνώρισης καί προστασίας. Ἑπομένως κάθε ἐπέμβαση σέ βάρος του μέ τό πρόσχημα εἴτε ὅτι δέν ζεῖ, εἴτε ὅτι δέν ἔχει συντελεσθῆ ἠ ὀργανογένεση στό σῶμα του εἴτε ὅτι ἀποτελεῖ ἐξάρτημα τοῦ μητρικοῦ σώματος εἶναι ἀπό ἄποψη ἠθική ἀπόβλητη καί ὁ κόσμος κάτω ἀπό τήν πίεση τῶν βασανιστικῶν συνεπειῶν τῶν ἀλογίστων ἐκτρώσεων ἀρχίζει σιγά-σιγά νά τό κατανοῆ καί νά διεκδικεῖ γιά λογαριασμό τῶν ἐμβρύων τά δικαιώματά των. Στά ἴδια πλαίσια ὀφείλει νά κινεῖται καί ἡ προγενετική διάγνωση, γιατί ἀλλιῶς μετατρέπεται σέ μιά ἐπιλεκτική πρακτική ἀνοσίας ἐπέμβασης τοῦ ἀνθρώπου στό ἔργο τῆς δημιουργίας, μέ συνακόλουθη συνέπεια τήν ἀνατροπή τῆς φυσικῆς τάξεως τοῦ κόσμου. Ἡ δυνατότητα τῆς ἐπιλογῆς τοῦ φύλου κατά προαίρεσιν, πού λέγεται ὅτι πολύ σύντομα θά εἶναι στή διάθεση τῶν μελλοντικῶν γονέων, καί ἡ χρησιμοποίηση αὐτῆς τῆς δυνατότητος γιά τήν ἱκανοποίηση ἐγωιστικῶν ἐπιδιώξεων καί σκοπῶν περικλείει μέγιστους κινδύνους, οἱ ὁποῖοι σέ συσχετισμό μέ τήν ἐπιτευχθεῖσα ἤδη ἐξιχνίαση τοῦ γενετικοῦ κώδικα καί τοῦ DNA ἀπειλοῦν ἤδη τήν ἀνθρώπινη φυλή σέ περίπτωση πού θά χρησιμοποιηθοῦν γιά στόχους π.χ. πολιτικοστρατιωτικούς πού κεῖνται ἔξω ἀπό τά νόμιμα καί θεμιτά ὅρια τῶν ἀνθρώπινων ἐπιδιώξεων.

Ἀλλά καί τό ζήτημα τῆς λήξεως τῆς ζωῆς, τό μεγάλο πρόβλημα τοῦ θανάτου, συγκεντρώνει μιά σειρά ἀπό ἐπιμέρους ζητήματα πού κινοῦνται σέ εὐρύ πεδίο, ἀπό τῆς εὐθανασίας μέχρι τῆς οὐσιαστικῆς κατάπαυσης τῶν λειτουργιῶν τοῦ ὀργανισμοῦ κατά τρόπον φυσιολογικόν. Δίκες πού ἔχουν γίνει στό ἐξωτερικό ἐναντίον ἰατρῶν ἤ νοσοκόμων πού ἐφήρμοσαν εὐθανασία τῆς μιᾶς ἤ τῆς ἄλλης μορφῆς ἀπέδειξαν ὅτι τό πρόβλημα αὐτό δέν εἶναι εὔκολο, ἐπειδή καί αὐτοί πού τοποθετοῦνται ὑπέρ τῆς εὐθανασίας ἰσχυρίζονται ὅτι μεριμνοῦν ἔτσι γιά τόν ἀξιοπρεπέστερο θάνατο τοῦ ἀσθενοῦς των. Γι' αὐτό θά πρέπει νά ἀναζητηθῆ ἕνα ἄλλο κριτήριο ἐδῶ, καί ὄχι ἁπλῶς ὁ σεβασμός στή ζωή καί στήν ἀξιοπρέπεια. Καί τό κριτήριο πρέπει νά εἶναι ὅτι κύριος τῆς ζωῆς καί τοῦ θανάτου εἶναι ὁ Θεός, πού μόνος αὐτός χορηγεῖ τή ζωή καί μόνος αὐτός τήν ἀφαιρεῖ. Τά κείμενα τῆς ἰατρικῆς δεοντολογίας τονίζουν τό καθῆκον τοῦ ἰατροῦ νά σώζει τή ζωή. Ὅμως ἀποδεικνύεται ὅτι αὐτό δέν ἐπαρκεῖ. Πρέπει νά ἀναγνωρισθῆ ἐπιπλέον ὅτι κανείς δέν ἔχει τό δικαίωμα νά ἀφαιρεῖ κάτι πού δέν εἶναι δικό του. Ἀπό αὐτή τήν ἀρχή ἀπορρέει καί ἡ ἄρνηση στόν καθένα τοῦ δικαιώματος νά διαθέτει ὅπως αὐτός θέλει τή ζωή του θέτοντάς την σέ κίνδυνο. Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος τονίζει «οὐκ ἐστέ ἑαυτῶν, ἠγοράσθητε γάρ τιμῆς».


3. Μέ βάση τίς δύο προηγούμενες ἀρχές μποροῦμε νά ὑποστηρίξουμε ὅτι ἡ ἰατρική ἔρευνα δέν εἶναι οὔτε ἀπεριόριστη οὔτε ἀνεξέλεγκτη. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ἡ πρόοδος τῆς ἰατρικῆς ἔχει θεμελιωθῆ πάνω στήν ἔρευνα, πού δέν μπορεῖ παρά νά περάσει ἀπό τόν πειραματισμό στόν ἄνθρωπο. Ὅμως ἡ ἔρευνα αὐτή, εἴτε ἔχει σκοπό της τή θεραπεία συγκεκριμένης νόσου εἴτε ἀποβλέπει γενικότερα στήν προαγωγή τῆς ἐπιστήμης, ὀφείλει πάντοτε νά λαμβάνει ὑπ' ὄψιν της τίς ἠθικές ἀρχές καί τίς πνευματικές ἀξίες, ὅπως αὐτές βιώθηκαν καί βιώνονται σήμερα στόν εὐρωπαϊκό χῶρο, καί ἰδίως τό σεβασμό στό ἀνθρώπινο πρόσωπο καί στήν ἀξιοπρέπειά του. Πειράματα στό ἔμβρυο, δοκιμές φαρμάκων σέ ἐθελοντές, παρατηρήσεις σέ ἀρρώστους, ὅλα ὑπόκεινται στόν πειρασμό νά ὑποταχθοῦν στίς ἀνάγκες τῆς ἔρευνας ἀντί οἱουδήποτε τιμήματος χωρίς ἐγγυήσεις γιά τούς ἐθελοντές οὔτε γιά τίς συνθῆκες διεξαγωγῆς τῶν πειραμάτων, τό εἶδος καί τίς συνέπειές των γιά τήν ὑγεία ἤ καί γιά τή ζωή τῶν πειραματοζώων. Καί ἐδῶ ὁ κίνδυνος καταχρήσεων ἐλλοχεύει, καθώς ἐμφιλοχωροῦν ἀντιλήψεις, ὅπως ἡ ἐμπορικοποίηση τῶν πειραμάτων, ἡ υἱοθέτηση ἀπάνθρωπων μεθόδων πειραματισμῶν πάνω στό σῶμα ἐπί ἀτόμων πού δέν ἔχουν συνείδηση τῶν ἐνεργουμένων κ.λ.π. 'Εξάλλου εἶναι λογικό νά τηροῦνται καί ἐδῶ ὁρισμένες διαδικασίες, ὅπως ἡ προηγούμενη γραπτή συγκατάθεση τοῦ ἐθελοντῆ, ἀφοῦ τοῦ ἐξηγηθοῦν οἱ κίνδυνοι, καί κυρίως ἡ ἀπαγόρευση διεξαγωγῆς πειραμάτων ἐπἰ ἀνθρώπων, ἄν προηγουμένως δέν διεξήχθησαν τά ἴδια πειράματα ἐπί ζώων μέ κατ' ἀρχήν θετικά ἀποτελέσματα.

Στίς περιπτώσεις αὐτές ἄν ἡ τεχνική ὑπερκεράσει τήν ἠθική, θά συμβῆ ἐκεῖνο πού ὅλοι ἀπεύχονται: θά ὑποταχθῆ τελικά ὁ ἄνθρωπος σέ ἐφαρμογές ἀπάνθρωπες καί ὁ ἀπένταντί του σεβασμός θά ἐξαερωθεῖ καί τελικά θά ἐκλείψει. Τό ἴδιο θά συμβῆ καί ἄν ληφθοῦν μαζικά ἀναγκαστικά μέτρα ἐναντίον κατηγοριῶν ἀσθενῶν, ὅπως π.χ. αὐτοί τοῦ AIDS, πράγμα πού θά ὁδηγήσει στή δημιουργία γκέτο καί σέ μιά ἀντικοινωνική, ἀπάνθρωπη καί ἀντιχριστιανική συμπεριφορά ἀπέναντι τῶν ἀσθενῶν. Στήν Κούβα διά νόμου ἐπεβλήθη ὑποχρεωτική ἐξέταση ὅλου τοῦ πληθυσμοῦ γιά τήν ἐξακρίβωση τῶν θυμάτων τῆς ἀρρώστιας αὐτῆς. Οἱ εὑρεθέντες νά εἶναι φορεῖς θετικοί τῆς νόσου, ἐγκλείονται σέ ἀπομονωμένους χώρους καί καθίστανται ἀνίκανοι νά τή μεταδώσουν. Οἱ ἁρμόδιοι ἐξήγησαν ὅτι τό μέτρο ἐλήφθη ἀφ' ἑνός μέν γιά τή νοσηλεία τῶν ἴδιων τῶν ἀσθενῶν, ἀφ' ἑτέρου δέ γιά τήν προστασία τοῦ ὑγιοῦς πληθυσμοῦ. Ὅμως σοβαρά μπορεῖ νἀ ἀμφισβητήσει τήν ἠθικότητα μιᾶς τέτοιας ἀπόφασης ἐκεῖνος πού θά ξεκινοῦσε ἀπό ἠθικές βάσεις γιά νά προσδιορίσει τή στάση του ἀπέναντι καί σ' αὐτό ἀκόμη τό φαινόμενο τῆς μαζικῆς ὑστερίας ἐναντίον τῶν φορέων τῆς θανατηφόρου ἀρρώστιας. Στήν Εὐρώπη παρόμοιες πρακτικές ἀπεκλείσθησαν, καθώς ἐπίσης καί οἱ ἔλεγχοι στά σύνορα, ἐπειδή ἐκρίθη ὅτι μεγαλύτερη ἀξία ἔχει ὁ σεβασμός στήν προσωπικότητα τοῦ ἀνθρώπου καί στήν ἐλευθερία του, παρά ἡ μέριμνα γιά τήν προφύλαξη τοῦ πληθυσμοῦ ἀπό μία μόλυνση, πού μπορεῖ νά ἐπιδιωχθῆ μέ ἄλλους τρόπους περισσότερο ἀνθρώπινους καί ὑγιεῖς.


4. Στόν τομέα τῆς γενετικῆς τά ἠθικά προβλήματα εἶναι ἐξόχως λεπτά καί δυσεπίλυτα. Ἐδῶ θά πρέπει νά τονισθεῖ ὅτι ἰατρικές πρακτικές στόν τομέα τῆς ἀναπαραγωγῆς δέν θά πρέπει νά ἀναιροῦν τούς σκοπούς τοῦ γάμου καί τίς οὐσιώδεις ἰδιότητές του οὔτε νά ὑποκαθιστοῦν τό ρόλο τῶν συζύγων ἤ νά ἀσκοῦν ἐξουσία πάνω στή ζωή καί στήν ταυτότητα τοῦ ἐμβρύου, γιατί ὁ σκοπός δέν ἁγιάζει τά μέσα. Ὁ κάθε ἰατρός ὀφείλει νά ἀπέχει ἀπό κάθε ἐπιδίωξη ἤ μορφή βιομηχανοποίησης τῆς διαδικασίας ἀναπαραγωγῆς, καθώς καί ἀπό κάθε χρησιμοποίηση τῆς νέας γενετικῆς τεχνολογίας γιά πολιτικούς ἤ στρατιωτικούς σκοπούς. Μέ αὐτά ἀναφέρομαι στήν τεχνητή γονιμοποίηση, στίς φέρουσες μητέρες, στά παιδιά τοῦ σωλήνα, καί σέ ἄλλες πρακτικές πού κατά τά τελευταῖα αὐτά χρόνια συνεχῶς ἐμφανίζονται καί ἀπό τό πειραματικό στάδιο μεταπηδοῦν στήν καθημερινή ἐφαρμογή. Ἡ βοήθεια τῆς ἰατρικῆς ἐπιστήμης στά μή δυνάμενα διά τῆς φυσιολογικῆς ὁδοῦ νά ἀποκτήσουν παιδιά ζευγάρια θά πρέπει νά περιορίζεται μέχρι τοῦ σημείου πού δέν καταργοῦνται οἱ σκοποί τοῦ γάμου. Κατά συνέπειαν πρακτικές πού συνιστοῦν τέτοια ἀναίρεση πρέπει νά ἀποφεύγονται, ἐπειδή κατά τή χριστιανική ἠθική ἡ ἀπόκτηση παιδιῶν μέσα σέ νόμιμο γάμο δέν θεωρεῖται ἀποκλειστικῶς καί μόνος σκοπός τοῦ γάμου, ὥστε σ' αὐτό τό σκοπό νά ὑποτάσσονται ὄλοι οἱ ἄλλοι.

Πέραν αὐτῶν οἱ διαδικασίες πού συνάπτονται μέ τή γενετική σφαίρα, καί ὅταν ἀκόμη εἶναι νόμιμες ἐνδέχεται νά μήν εἶναι ἠθικές. Γι' αὐτό πρέπει νά ἀναγνωρισθῆ στόν ἰατρό, στή μαία καί στή νοσοκόμο τό δικαίωμα νά ἀρνηθοῦν τήν προσφορά ὑπηρεσιῶν, ὅταν αὐτές ἔρχονται σέ ἀντίθεση μέ τίς προσωπικές των ἠθικές ἀρχές. Σάν παράδειγμα θά ἔφερνα τίς ἀμβλώσεις, πού σήμερα ἐπιτρέπονται ὑπό προϋποθέσεις ἀπό τό νόμο στήν πατρίδα μας. Δέν παύουν ὅμως ἐξ ἐπόψεως ἠθικῆς νά εἶναι ἔγκλημα φόνου ἐναντίον ἀθώας καί ἀνυπεράσπιστης ζωῆς. Κανείς νόμος δέν μπορεῖ ποτέ νά ὑποχρεώσει κάποιον νά παραβῇ τίς ἠθικές του ἀρχές. Στήν Ἑλλάδα αὐτό εἶναι καθιερωμένο ἀπό τά χρόνια τοῦ Εὐριπίδη, πού ὑπεραπίσθηκε στήν τραγωδία του «Ἰφιγένεια ἐν Ταύροις» τό ἠθικό δικαίωμα τῆς ταφῆς καί ὅταν αὐτό ἐθεωρεῖτο παράνομο.


5. Τέλος, ἡ ἀνάπτυξη προσωπικῆς σχέσεως ἐμπιστοσύνης μεταξύ ἰατροῦ καί ἀσθενοῦς εἶναι ἀπόρροια τῆς ἀναγνώρισης τῆς ἀξίας τοῦ ἀνθρώπινου προσώπου. Ὁ ἄρρωστος πρέπει νά ἔχει τό δικαίωμα τῆς ἐλεύθερης ἐπιλογῆς τοῦ ἰατροῦ του, καί ὁ ἰατρός ὀφείλει νά ἀνταποκρίνεται στήν ἐκδηλούμενη αὐτή ἐμπιστοσύνη. Ὅμως δέν εἶναι ἠθικό τό νά ἐπιχειρεῖ ὁ ἰατρός ἐρειδόμενος ἐπί τῆς ἀμοιβαίας αὐτῆς ἐμπιστοσύνης νά ἐπιβάλει στόν ἀσθενή του τίς ἐπαγγελματικές, φιλοσοφικές, ἠθικές ἤ πολιτικές του ἀντιλήψεις κατά τήν ἄσκηση τοῦ ἔργου του. Ὀφείλει νά προσφέρει ἀδιακρίτως πρός ὅλους τίς ὑπηρεσίες του, ἡ δέ ἄρνησή του νά τό πράξει γιά λόγους ἄσχετους πρός τήν ἐπιστημονική του ἐπάρκεια καί τήν περιστασιακή φυσική του ἀδυναμία δέν συνιστᾶ ἁπλῶς ἀντιδεοντολογική συμπεριφορά, ἀλλά ἀνήθικη ἐνέργεια. Ἡ σχέση ἐμπιστοσύνης ἐπιβάλλει ἐξάλλου τήν ἀποκάλυψη στόν ἄρρωστο κάθε λεπτομέρειας πού ἔχει σχέση μέ τήν πορεία τῆς ἀρρώστιας καί τήν ἐφαρμοζόμενη ἀγωγή. Θά δεχόμους σέ εἰδικές ἤ ἐπείγουσες περιπτώσεις τήν παράλειψη αὐτοῦ τοῦ καθήκοντος, ἰδίως ὄταν ἡ ἀποκάλυψη τῆς πλήρους ἀλήθειας στόν ἀσθενή εἰκάζεται ὅτι θά προκαλέσει τήν ψυχολογική κατάρρευσή του. 'Από τήν ἴδια σχέση ἀπορρέει καί τό καθῆκον τοῦ ἰατροῦ γιά τήν τήρηση τοῦ ἰατρικοῦ ἀπορρήτου, πού δέν λύνεται οὔτε μέ τό θάνατο τοῦ ἀσθενοῦς οὔτε μέ τό θάνατο τοῦ ἰατροῦ. Ὅμως δέν συνιστᾶ νομίζω παραβίαση τοῦ ἰατρικοῦ ἀπορρήτου ἡ σέ ἐπιστημονικό ἐπίπεδο συνεργασία μέ ἄλλους ἰατρούς μέ βάση τά εὑρήματα τῆς νόσου καί μέ σκοπό τή θεραπεία της. Τό ἴδιο πρέπει νά ἰσχύσει καί ὅταν τά ἴδια εὑρήματα χρησιμοποιοῦνται ἀνωνύμως γιά τήν προαγωγή τῆς ἰατρικῆς ἔρευνας.


Τό ἐρώτημα πού ἀναπηδᾶ τώρα εἶναι πῶς θἀ ἐξασφαλισθῇ ἡ ἰατρική ἠθική. Σέ πολλές χῶρες ὑπάρχουν γιά τό σκοπό αὐτό ἐπιτροπές Ἠθικῆς (Comites d’ ethique) πού εἴτε ἐλέγχουν τά ἐρευνητικά προγράμματα, ὅταν αὐτά γίνονται σέ ἀνθρώπινο ὑλικό, ἤ συζητοῦν καί ἀποφασίζουν ἐπί συγκεκριμένων περιπτώσεων ἀρρώστων. Τίς ἐπιτροπές αὐτές συγκροτοῦν ἰατροί, θεολόγοι,φιλόσοφοι, νομικοί. Στή χώρα μας ἔχει στό παρελθόν προταθῇ ἡ σύσταση τέτοιων Ἐπιτροπῶν, χωρίς ὅμως ἀποτέλεσμα. Ὁ καθηγητής κ. Σ. Δοξιάδης ἔχει ὑποστηρίξει αὐτή τή λύση μόνο γιά τίς πιό πάνω δύο ὁμάδες καί ὄχι καί γιά τή ρύθμιση σχέσεων ἰατρῶν μεταξύ των ἤ αὐτῶν καί τοῦ ἄλλου ὑγειονομικοῦ προσωπικοῦ. Κατά τόν καθηγητή, ἡ λύση αὐτή εἶναι ἀναγκαία γιά 4 λόγους, πού εἶναι: α) Οἱ πρόοδοι τῆς ἰατρικῆς κατά τά τελευταῖα χρόνια, πού τήν ἔκαναν καί περισσότερο ἀποδοτική ἀλλά καί περισσότερο ἐπικίνδυνη. β) Ἡ μεγαλύτερη παρέμβαση τοῦ κράτους στήν προαγωγή τῆς ὑγείας, πού σημαίνει μεγαλύτερη ἐπέμβασή του στήν ἰδιωτική ζωή, ἄρα σύγκρουση κοινωνικοῦ συμφέροντος καί ἀτομικῆς ἐλευθερίας. γ) Τά ἐρωτήματα πού δημιουργοῦνται, γιά τίς πηγές καί τήν κατανομή τῶν κρατικῶν πόρων στόν τομέα τῆς ὑγείας, καί δ) Οἱ πολῖτες ἔχουν περισσότερες γνώσεις σέ θέματα ὑγείας, περισσότερες προσδοκίες καί πολύ μεγαλύτερες ἀπαιτήσεις ἀπό τόν ἰατρό σάν ἄτομο καί ἀπό τίς ὑπηρεσίες ὑγείας. Ἐκτός ὅμως ἀπό τά ἀνωτέρω μεγαλύτερη σημασία ἔχει ἡ ἀνάγκη προστασίας τοῦ ἀνθρώπου ἀπό ἀνίερες ἐπεμβάσεις στήν προσωπική σφαίρα τῶν ἐσώτατων στοιχείων τῆς προσωπικότητός του καί διαφύλαξης τῆς ἀκεραιότητός του ἀπό καταχρήσεις πού ἐνδέχεται νά γίνουν ἐν ὀνόματι, κατά πρόσχημα μέν τῆς ἐπιστήμης, κατ' οὐσίαν ὅμως συμφερόντων, ἐπιδιώξεων καί ἐνεργειῶν πού θά ἀποβλέπουν στήν ἐπικυριαρχία ἐπί τῆς ἐλευθερίας του καί τοῦ ἀπαραβίαστου τοῦ προσώπου του. Σέ μιά ἐποχή, ὅπως ἡ ἰδική μας, ὅπου τόσος πολύς γίνεται λόγος γιά τά ἀνθρώπινα δικαιώματα, καί μόνον τό βάσιμο ἐνδεχόμενο πού προκύπτει ἀπό τήν ἀλόγιστη πρόοδο τῆς ἰατρικῆς τεχνολογίας γιά τυχόν ἐνέργειες ἤ παραλείψεις σέ βάρος τοῦ ἀνθρώπου, ἡ λήψη τῶν ὁποιωνδήποτε μέτρων τόσο γιά τήν ἐνεργοποίηση τῆς ἰατρικῆς συνείδησης, ὅσο καί γιά τήν ἀποτροπή ἤ καί τόν κολασμό κάθε παραβίασής της, νομίζω ὅτι εἶναι εύπρόσδεκτη καί ἐκ τῶν πραγμάτων ἐπιβαλλόμενη. Οἱ Ἐπιτροπές Ἠθικῆς παρά τόν σαφῶς γνωμοδοτικό τους χαρακτῆρα μποροῦν νά ἐξελιχθοῦν σέ ὄργανα κατευθύνσεως καί ἐλέγχου τῶν ἐπιστημονικῶν δραστηριοτήτων στόν τομέα τῆς ἰατρικῆς βιολογίας κυρίως καί τῆς γενετικῆς πού προδιαθέτουν γιά παραβιάσεις καί καταχρήσεις.

Ὅπως καί στήν ἀρχή ἐτόνισα, ἡ Ἠθική δέν εἶναι σύνολο κανόνων συμπεριφορᾶς οὔτε κώδικας περιπτώσεων ἀναλυτικά προβλεπόμενων, ἡ συμμόρφωση πρός τόν ὁποῖον νά συνιστᾶ τό ἠθικῶς δέον. Ἡ Ἠθική εἶναι κάτι περισσότερο ἀπό κανόνες καί κώδικες. Εἶναι στάση ζωῆς, εἶναι τρόπος ζωῆς, σέ τελευταία ἀνάλυση εἶναι κριτήριο γιά ὀρθή κάθε φορά τοποθέτηση ἐπί καιρίων προβλημάτων τοῦ καθ' ἡμέραν βίου. Ὅταν ὁ ἄνθρωπος, καί μάλιστα ὁ ἐπιστήμων, διαθέτει τό κριτήριο αὐτό, τότε εἶναι σέ θέση νά παίρνει τή σωστή στάση κάθε φορά ἀπέναντι στήν ἴδια τή ζωή. Τό Εὐαγγέλιο προσφέρει τέτοια αὐθεντικά καί ἀντικειμενικά κριτήρια. Γι' αὐτό, ἄν κανείς θέλει νά εἶναι ἠθικός, μέ τή χριστιανική ἔννοια τοῦ ὅρου, δέν μπορεῖ παρά νά ἀφήσει τό Εὐαγγέλιο νά ἐπηρεάσει ὅλο του τό εἶναι, σκέψη, βούληση, νόηση, διανοήματα καί διαβήματα. Τότε αὐτός ὁ ἄνθρωπος θά ἀναγεννηθῇ πνευματικά καί θά γίνει ὅλος φῶς καί ὅλος φωτιά καί ὄλος λαμπρότης καί ἀγαθοσύνη καί χάρις. Στά χέρια τέτοιων ἀνθρώπων ἡ ἐπιστήμη, καί ἡ πιό προωθημένη, γίνεται ἀληθινή σοφία, δημιουργία, εὐεργεσία καί δωρεά γιά τόν ἄνθρωπο καί γιά τή ζωή του. Οἱ καιροί μας δείχνουν πώς αὐτό πρέπει νά τό ἐπιδιώξουμε ὅλοι μας. Μέ τόν συγκεκριμένο τρόπο πού ἡ εὐαγγελική θεία ἀλήθεια ὑπαγορεύει καί ἐγγυᾶται.

Σήμερα οἱ ἐπιστήμονες διερωτῶνται ἄν ἡ ἐποχή μας μπορεῖ νά ξεπεράσει τά προβλήματα πού δημιουργεῖ ἡ δύναμη τοῦ χρήματος καί ἡ ἰσχύς τῆς ἐξουσίας στήν ἀνεξέλεγκτη δημιουργία ἐφαρμογῶν πού ἀντιστρατεύονται τό ἀνθρώπινο πρόσωπο. Ὅμως ὁ σεβασμός πρός τίς ἠθικές ἀξίες δέν πρέπει νά ἐπηρεάζεται ἀπό συμφέροντα καί ἄνομες σκοπιμότητες. Ὅσο δύσκολο καί ἄν εἶναι αὐτό, εἶναι ὡστόσο ἀπαραίτητο. Γι' αὐτό καί σᾶς ἀπευθύνω ἔκκληση νά παραμείνετε πιστοί στόν ὅρκο σας καί νά ἀντισταθῆτε στόν χείμαρρο τῆς σύγχυσης πού σᾶς ἀπειλεῖ.

.