Σεβασμιώτατοι,
Ἐλλογιμώτατοι κύριοι Καθηγηταί,
Προσφιλεῖς μύσται τῆς Θεολογικῆς σκέψεως καί ἐμπειρίας,
Φερέλπιδες φοιτηταί τῆς Θεολογίας,
Ἀγαπητοί ἀδελφοί καί ἀδελφαί,
Χριστός ἀνέστη!
Ἀποτελεῖ δι’ ἐμέ ἰδιαιτέραν συγκίνησιν νά εὑρίσκωμαι ἐν μέσῳ ὑμῶν σήμερον, εἰς ἡμέρας μάλιστα ἀναστασίμου φωτός καί χαρᾶς, εἰς τήν θεοφρούρητον Θεσσαλονίκην, εὐλογῶν τό Γ΄ Συμπόσιον τῶν γεραρῶν Θεολογικῶν Σχολῶν Ἀθηνῶν καί Θεσσαλονίκης.
Ἐπελέξατε, ἀγαπητοί, θαυμασίαν χρονικήν περίοδον διά τήν σύγκλησιν τοῦ Συμποσίου σας. Εἶναι ἄνοιξις εἰς τήν φύσιν, ἀλλά καί Ἔαρ Ψυχῶν, ἤτοι περίοδος Πασχάλιος. Ἡ καθ’ ἡμᾶς Θεολογία, βιοῦσα βαθύτατα τό μέγα Μυστήριον τοῦ Σταυροῦ, εἶναι Θεολογία κατ’ ἐξοχήν τῆς Ἀναστάσεως. Ἡ Ὀρθόδοξος Ἀνατολή προτείνει καί προσφέρει εἰς τήν Δύσιν καί τόν κόσμον ὅλον φῶς ἀνέσπερον ἐκ τοῦ κενοῦ Μνημείου τῆς Ζωῆς καί ἐμπειρίαν Ἐγέρσεως. Προσφωνοῦμεν τούς ἀδελφούς μας μέ τό: Χριστός ἀνέστη, χαρά μου! - ὅπως ὁ Ἅγιος Σεραφείμ τοῦ Σαρώφ καί προβάλλομεν ὡς τήν πλέον ἐκφραστικήν εἰκόνα τῆς πίστεως καί τῆς ἐμπειρίας μας ἐκείνην τῆς Εἰς Ἅδου Καθόδου τοῦ Χριστοῦ, συνεγείροντος ἀπό τά ἀμειδῆ βασίλεια τοῦ θανάτου παγγενῆ τόν Ἀδάμ. Ἀκόμη, δέν θεωροῦμεν ἄνευ σημασίας καί τό ὅτι σήμερον ἀκριβῶς ἑορτάζεται ἡ μνήμη τοῦ Ἁγίου Μάρτυρος Χριστοφόρου. Χριστοφόροι ἐξ ὁρισμοῦ ὄντες πάντες οἱ πιστοί, ὀφείλομεν ἰδιαιτέρως οἱ περί τήν ἁγίαν Θεολογίαν ἐνασχολούμενοι, νά εἴμεθα Χριστοφόροι μειζόνως τῶν λοιπῶν καί Μάρτυρες τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου, ὄχι μόνον μέ λόγους, ἀλλά, προπάντων, μέ βιώματα καί ἐμπειρίαν καθημερινήν.
Ὅσον ἀφορᾶ εἰς τό θέμα τοῦ Συμποσίου σας: «Προοπτικές τοῦ διεπιστημονικοῦ διαλόγου: Θεολογία, ἀνθρωπιστικές σπουδές καί θετικές ἐπιστῆμες», ἔχομεν νά παρατηρήσωμεν ὀλίγα τινά.
1. Κατ’ ἀρχήν ὀφείλομεν νά τοποθετήσωμεν a priori τήν Θεολογίαν ἐκεῖ πού πράγματι εὑρίσκεται, ἤτοι ἐκτός τῆς Ἐπιστήμης. Ἐάν Ἐπιστήμη εἶναι ἡ ἀναζήτησις καί ἔρευνα τῆς ἀληθείας, Θεολογία εἶναι ἡ Ἀποκάλυψις Ἐκείνου, ὁ Ὁποῖος ἐφανέρωσεν Ἑαυτόν ὡς τήν Ἀλήθειαν, «Ἐγώ εἰμί ἡ Ὁδός καί ἡ Ἀλήθεια καί ἡ Ζωή» (Ἰωάν. 14:6) καί ἡ εὐλαβής προσκύνησις καί βιωματική γνῶσις Αὐτοῦ. Βεβαίως ἐδέχθημεν τήν συμπερίληψιν τῆς Θεολογίας εἰς τόν χῶρον τῶν ἐπιστημῶν καί τῶν Πανεπιστημίων, τήν ὀνομάζομεν δέ καί Ἱεράν Ἐπιστήμην, ἀλλά μόνον συμβατικῶς. Καί τοῦτο, διά νά ὑπάρχῃ εὐχερεστέρα δυνατότης διαλόγου μέ τόν ἄνθρωπον τῶν γραμμάτων καί τῆς ἐπιστήμης. Διά νά διαλεγώμεθα ἀνετώτερον μέ ὅ,τι δέν εἶναι, ἤ φαίνεται ὅτι δέν εἶναι, Θεολογία. Διά νά δίδωμεν ἀπό ἕν ἀκόμη ἐπίσημον βῆμα ἀπολογίαν καί λόγον «περί τῆς ἐν ἡμῖν ἐλπίδος» (Α΄ Πέτρ. 3:15), ἤ, ἐάν προτιμᾶτε, «περί ἐλπίδος καί ἀναστάσεως νεκρῶν» (Πράξ. 23:6).
2. Ἡ Θεολογία, ὅμως, καίτοι μή Ἐπιστήμη, δέν εἶναι ξένη πρός αὐτήν, οὔτε καί ἐχθρός της. Βεβαίως τοῦτο ἴσχυε καί ἰσχύει εἰς τήν καθ’ ἡμᾶς ὀρθόδοξον Ἀνατολήν. Εἰς τήν Δύσιν, ἀντιθέτως, ἡ σχέσις πίστεως, Θεοῦ, Θεολογίας καί ἐν γένει πνευματικῆς ζωῆς, μέ τήν ἐπιστήμην τοῦ ὀρθοῦ λόγου ὑπῆρξε πεδίον ἐντόνου ἀνταγωνισμοῦ καί προβληματισμοῦ. Εἰς τήν Ἑλλάδα ἐιδικότερον κυριαρχεῖ εἰς τήν Θεολογίαν ἡ ἄρνησις τῆς ἐμπολέμου καταστάσεως μεταξύ Θρησκείας καί Ἐπιστήμης, ἐφ’ ὅσον εἰς τόν γεωγραφικόν μας χῶρον δέν ὑπῆρξεν ἀξία λόγου διαμάχη μεταξύ τῶν δύο μεγεθῶν. Ἀντιθέτως εἰς τά καθ’ ἡμᾶς καί μετά τό κίνημα τοῦ Διαφωτισμοῦ ὑπῆρξαν μεταξύ τῶν νεωτέρων Ἑλλήνων διαφωτιστῶν οἱ πλεῖστοι, οἱ ὁποῖοι εἴτε ὡς κληρικοί, εἴτε καί ὡς λαϊκοί μέν ἀλλά πιστοί εἰς τόν Θεόν ἐπιστήμονες, καθιέρωσαν τό σχῆμα τῆς συμπορεύσεως θρησκείας καί ἐπιστήμης, ἑκατέρας βεβαίως περιοριζομένης εἰς τά ἴδια. Ἐνῶ ἄλλοι ὡς λ.χ. ὁ Βενιαμίν ὁ Λέσβιος, διδάσκαλος τοῦ Γένους, εἰς τά συγγράμματά του «Στοιχεῖα Φυσικῆς» ἀνεδείχθη εἰς θερμόν ὑποστηρικτήν τοῦ ἡλιοκεντρικοῦ συστήματος, κατά τό ὁποῖον ἡ Γῆ περιστρέφεται περί τόν Ἥλιον, διακηρύξας ὅτι ἡ κίνησις αὐτή δέν εἶναι ἀντίθετος πρός τήν χριστιανικήν πίστιν. Τό αὐτό συνέβη καί μέ τόν Νικηφόρον Θεοτόκην. «Ἡ Γραφή δέν φιλοσοφεῖ (ἐννοεῖ δέν κάνει ἐπιστήμην) ἔγραφε ο Βενιαμίν ὁ Λέσβιος. Κατά ταῦτα οἱ ἀνατολικοί θεολόγοι, τήν ἐπιστημονικήν γνῶσιν εἶδον περισσότερον ὡς θεραπαινίδα τῶν ψηλαφητῶν ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ καί ὄχι ὡς ἀπόλυτον αὐθεντίαν. Ἐντός των ἐκυριάρχει ὁ Παύλειος λόγος: «τό μωρόν τοῦ Θεοῦ, σοφώτερον τῶν ἀνθρώπων ἐστι καί τό ἀσθενές τοῦ Θεοῦ ἰσχυρότερον τῶν ἀνθρώπων ἐστι» (Α’ Κορ. α 24-25). Ἐπομένως ἐάν ἐπιχειρήσει τις νά ἀναμείξῃ τήν πίστιν ἤ τήν ἀθεῒαν μέ τήν ἐπιστήμην καί τήν λογικήν θά ἔχει διαπράξει μέγα λάθος. Ἡ Ὀρθόδοξος θεολογία ἀπέφυγε τήν σύγκρουσιν της μέ τήν ἐπιστήμην λόγω τῆς διπλῆς γνωσιολογικῆς μεθοδολογίας τῶν ὀρθοδόξων Πατέρων, ἡ ὁποία θεμελιοῦται εἰς τήν ὀντολογικῆν διάκρισιν μεταξύ κτίστου καί ἀκτίστου (Βλ. Μήνυμα τοῦ Διεθνοῦς Ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου, Κων/λις 28.8-2.9.2000). Διό καί ἡ Ὀρθόδοξη Θεολογία ἀντιμετωπίζει τήν ἐπιστήμην μέ σεβασμόν μέν, ἀλλ’ ἐντός τῶν ὁρίων καί τῶν δυνατοτήτων της. Τήν θεωρεῖ δῶρον Θεοῦ: «Αὐτός ἔδωκεν ἀνθρώποις ἐπιστήμην ἐνδοξάζεσθαι ἐν τοῖς θαυμασίοις Αὐτοῦ» (Σοφ. Σειρ. 38:6). Ὡς τοιοῦτον δῶρον τήν ἀποδέχεται ἐν εὐχαριστίᾳ πρός τόν Θεῖον Δωρεοδότην, διαλέγεται μετ’ αὐτῆς ἄνευ φόβου, χρησιμοποιεῖ τά πορίσματα καί τούς καρπούς αὐτῆς εἰς βοήθειαν τοῦ ἀνθρώπου. Οἱ μεγάλοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ἔδωκαν λαμπρόν παράδειγμα. Προκαθαρθέντες ἐσωτερικῶς διά τῶν δακρύων, τῆς ἀσκήσεως καί τῆς προσευχῆς, ἐδέχθησαν μετά ταῦτα πλουσίως τόν φωτισμόν, τήν ἔλλαμψιν καί τήν ἀποκάλυψιν παρ’ Αὐτοῦ τοῦ Θεοῦ, ὁ Ὁποῖος εἶναι ἡ πηγή τῆς Θεολογίας καί ἐγένοντο ἀληθεῖς Θεολόγοι καί ἀπλανεῖς Διδάσκαλοι τῆς Ἐκκλησίας. Παραλλήλως ἐσπούδασαν τήν θύραθεν σοφίαν, τόσον τάς ἀνθρωπιστικάς -ὡς τάς ὀνομάζομεν σήμερον- σπουδάς, ὅσον καί τάς θετικάς ἐπιστήμας. Ἡ γλῶσσα, ἡ φιλοσοφία, ἡ ρητορική, ἡ ποίησις, τά νομικά, ἡ ἀστρονομία, τά μαθηματικά, ἡ ἰατρική καί ἄλλαι ἐκφράσεις τοῦ ἐπιστητοῦ εὑρίσκοντο ἐν ἀφθονίᾳ εἰς τάς ἀποσκευάς των. Καί τάς ἐχρησιμοποίησαν ὅλας πρός δόξαν Θεοῦ καί πρός διακονίαν τοῦ ἀνθρώπου. Βεβαίως εἶναι ἀληθές ὅτι «οὐκ ἔγνω ὁ κόσμος διά τῆς σοφίας τόν Θεόν» (Α΄Κορ. 1:21), ἀλλά «εὐδόκησεν ὁ Θεός διά τῆς μωρίας τοῦ κηρύγματος σῶσαι τούς πιστεύοντας» (αὐτόθι). Παρά ταῦτα οὐδέποτε ἡ ἀγροικία καί ἡ ἀπαιδευσία ἐθεωρήθησαν χριστιανικαί ἀρεταί. Ἀσφαλῶς τά πρωτεῖα ποτέ δέν ἀποδίδονται εἰς τάς θύραθεν σπουδάς καί τά πτυχία. Πρωτεύει ἡ κάθαρσις τῆς καρδίας, ὁ ἁγιασμός τοῦ νοός, ὁ θεῖος φωτισμός καί ἡ ἔλλαμψις τοῦ ἔσω ἀνθρώπου. Ὅμως ἡ θύραθεν σοφία δύναται νά εἶναι, ἄν ὄχι πάντοτε παιδαγωγός εἰς Χριστόν, ὁπωσδήποτε ὅμως τά μάλιστα χρήσιμος εἰς τόν πιστόν διά τόν βίον τοῦτον καί τάς πολυσχιδεῖς ἀνάγκας του. Δέν εἴμεθα μόνον πνεῦμα, ἀλλά καί σῶμα μέ ἀνάγκας καθημερινάς, μέ προβλήματα ὑγείας κ.ο.κ. Δέν ζοῦμε μέσα εἰς ἕνα ὑάλινον κώδωνα, ἀπομεμονωμένοι ἀπό τόν λοιπόν ἀνθρώπινον περίγυρον, οὔτε διαβιοῦμεν εἰς ἕν ἀποστειρωμένον περιβάλλον, μακράν τῶν κοινωνικῶν, ἠθικῶν, περιβαλλοντικῶν καί λοιπῶν προβλημάτων καί κινδύνων. Ἀκόμη καί οἱ ἀρνησίκοσμοι μοναχοί εἰς τά μοναστικά των σκηνώματα ἔρχονται εἰς ἐπαφήν μέ τόν κόσμον. Ὄχι, βεβαίως, πάντοτε μέ τήν ἀρνητικήν ἔννοιαν τοῦ ὅρου. Ἀκόμη καί αὐτοί, λοιπόν, καλοῦνται νά εἶναι ἀνά πᾶσαν στιγμήν ἕτοιμοι νά ἀντιμετωπίσουν τάς ἀνάγκας, τήν ἀγωνίαν, τά ἐρωτηματικά, τήν ἀσθένειαν, τά πολυποίκιλα προβλήματα τοῦ ἀνθρώπου, ὁ ὁποῖος ὁδηγεῖ τά βήματά του μέχρι τῶν ἱερῶν των περιβόλων. Πολύ περισσότερον ἡμείς, οἱ ἐν τῶ κόσμῳ οἰκοῦντες καί ἐν αὐτῶ βιοῦντες τό εὐαγγέλιον.
ΧΧΧ
3. Ἡ Ἐπιστήμη ἔχει καί εἰς τάς ἡμέρας ἡμῶν λαμπρούς μύστας καί θεράποντας, οἱ ὁποῖοι ἔχουν ἐπιτύχει ἐπιτεύγματα ἐκθαμβωτικά, καταπλήττοντα τόν νοῦν καί ἐξιστῶντα τόν λογισμόν. Ἡ πρόοδος κατά τά τελευταῖα ἔτη εἴς τινας τῶν ἐπιστημῶν, ὅπως ἡ Ἰατρική λ.χ. ἤ ἡ Γενετική, ἡ Πληροφορική, ἡ Ἠλεκτρονική κ.ἄ., ἰσοδυναμεῖ τοὐλάχιστον μέ κβαντικήν ἔκρηξιν. Ὁ ἀνθρώπινος βίος πλέον ἔγινε ἀνετώτερος καί χρονικῶς μακρύτερος. Ἡ ἐπικοινωνία κατέστη πάγκοινον ἀγαθόν. Ὅμως ὁ ἄνθρωπος, δυστυχῶς, δέν ἔγινεν εὐτυχέστερος. Ὁ κίνδυνος τῆς ἐκ μέρους τοῦ ἀνθρώπου ὑπερβάσεως εἰς τῆ ἐπιστημονικῆ ἐρεύνῃ καί ταῖς ἐφαρμογαῖς της, τῶν ἠθικῶς ἐπιτρεπτῶν ὁρίων καί τῆς κατ’ ἀκολουθίαν αὐτοκαταστροφῆς του γεννᾶ τήν ἀγωνίαν καί τήν ἀπογοήτευσιν. Ἡμεῖς πιστεύομεν ὅτι ὁ λόγος τοῦ Πλάτωνος, ὅτι «ἐπιστήμη χωριζομένη ἀρετῆς πανουργία καί οὐ σοφία φαίνεται»ἔχει καί εἰς τάς ἡμέρας ταῦτας ἰσχύν. Ἡ ἀποχή μας, κατά τήν ὁποίαν συμβαίνουν δραματικά ἱστορικά γεγονότα, ἔχει θέση καί διά τάς ἀξίας, δηλ. τάς θεμελιώδεις ἐκείνας συνδετικάς ἀρχάς καί βασικά κριτήρια ἠθικῆς τά ὁποῖα καθοδηγοῦν τήν ἀνθρωπίνην συμπεριφοράν καί εἶναι συστήματα ἀναφορᾶς μέ τά ὁποῖα κρίνεται ἡ ποιότης τῆς ζωῆς. Αἱ ἀξίαι αὐταί ἐκπηγάζουν ἀπό τό βάθος τῶν θρησκειῶν. Ἡ ἀγάπη, ἡ ἐντιμότης, ἡ εἰλικρίνεια, τό δίκαιον, ἡ ἀξιοπρέπεια, ἡ ἀμοιβαιότης, ἡ ἀλληλεγγύη, ἡ ἰσότης, ἡ ἐλευθερία, ἀποτελοῦν κατακτήσεις τοῦ Χριστιανισμοῦ. Ἡ ἐπιστήμη ὅμως ἐνῶ δέν ἀνακαλύπτει ἀξίας, ἔχει ἀνάγκην αὐτῶν. Οἱ ἐπιστήμονες ἀσχολοῦνται μέ ἀξίας. Ἄνευ αὐτῶν ἡ ἐπιστημονική ἔρευνα κινδυνεύει νά διολισθήσει εἰς ἀτραπούς χρησιμοθηρικούς ἴσως, ὅμως σφόδρα ἀνηθίκους. Καί ὁ κίνδυνος αὐτός εἶναι ὁρατός ὄχι μόνον εἰς τήν ἔρευναν περί του ατόμου, αλλά και εις την γενετικήν τεχνολογίαν, τῆς ὁποίας αἱ ἐντυπωσιακαί πρόοδοι ἔχουν ἤδη ἀναδείξει πλῆθος ἠθικῶν προβλημάτων σημαντικῶν διαστάσεων. Ἐφ’ ὅσον δέ τά ἠθικά ταῦτα προβλήματα θά ἐπιτείνονται, ὁ ἄνθρωπος θά αἰσθάνεται ἀπειλούμενος ἤ θά δυστυχῆ. Σήμερον, παρά τάς προόδους τῆς ἐπιστήμης δέν ἔχουν ἐλαττωθεῖ τά ἀπασχολοῦντα τόν ἄνθρωπον πνευματικά ζητήματα. Τά ὑπαρξιακά του προβλήματα ἐξακολουθοῦν νά ὐφίστανται πιεστικά. Ὁ πόνος ἐπληθύνθη. Ἡ μοναξιά, ἀκόμη περισσότερον. Ὁ φόβος εἰς ἔτι μεγαλύτερον βαθμόν. Τό φάσμα τοῦ θανάτου εἶναι πάντοτε ἀπειλητικῶς παρόν. Ἡ διαφθορά τῶν ἠθῶν ηὑξήθη μέ γεωμετρικήν πρόοδον. Οὔτε ἡ Ἐπιστήμη, οὔτε ἡ Φιλοσοφία, οὔτε ἡ Τέχνη, οὔτε ἡ Ποίησις δύνανται νά λύσουν τά προβλήματα αὐτά νά θέσουν φραγμούς καί δικλεῖδας ἀσφαλείας, νά ἀποκλείσουν τά ἐνδεχόμενα νά ἴδη ὁ ἄνθρωπος τά ἔργα τῶν χειρῶν του νά στρέφονται κατά τοῦ δημιουργοῦ του ἀλλά καί καθ’ ὅλης τῆς ἀνθρωπότητος, καί τά προβλήματά του νά ὀρθώνονται ὡς ἀδιαπέραστα τείχη ἐμπρός του. Τό ποῖος θά τά λύσῃ, ποῖος τά λύει καθημερινῶς, ποῖος χαρίζει τήν λύτρωσιν, θά τό εἴπῃ ἡ Ἐκκλησία, ἐκ τοῦ περισσεύματος τῆς Ζωῆς Της. Διά τῶν χαρισματούχων ὀργάνων Της καί διά τῶν φωτομόρφων τέκνων Της Αὐτή θά εἴπη τόν λυτρωτικόν λόγον περί τοῦ Ἐν ἀρχῆ Ὄντος Θεοῦ-Λόγου, ἐπιδεικνύουσα τάς ἡλοτρήτους χεῖρας καί τούς πόδας καί τήν λογχευθεῖσαν πλευράν Του, ἐξ ἧς προῆλθεν ὁ ἁγιασμός καί ἡ λύτρωσις, τόν Σταυρόν Του, διά τοῦ ὁποίου ἰάθη τό μέγα τραῦμα ὁ ἄνθρωπος καί τό ξένον Κενόν Μνημεῖον, ἐκ τοῦ ὁποίου ἡ Ζωή ἀνατέταλκε. Αὐτή θά ἐπιδείξῃ τά θαυμάσια τά γενόμενα καί γινόμενα ἐν τῶ ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ. Αὐτή θά παρουσιάσῃ τά ὅρια τοῦ ἀνθρώπου καί θά τά ἀντιπαραβάλῃ πρός τήν ἀπεραντωσύνην τοῦ Θεοῦ. Αὐτή θά ἀποκαλύψῃ τήν κενήν ἀπάτην τῆς ματαίας καί ψευδωνύμου γνώσεως καί θά μυσταγωγήσῃ τόν ἄνθρωπον εἰς τά μυστήρια τῆς ἀνυποστάτου Σοφίας τοῦ Θεοῦ. Καί ταῦτα μέν ὅταν ἡ Ἐκκλησία ἀπευθύνεται πρός ἐπιστήμονας πιστούς ἤ φιλοθέους.
4. Ὅμως ὁ λόγος τῆς Ἐκκλησίας εἶναι χρήσιμος καί ὅταν ἀπευθύνεται πρός ἐπιστήμονας ἀθέους ἤ καί ἀγνοστικιστάς καί ὅταν καλεῖται νά καταθέσει τόν φερέγγυον λόγον της εἰς τήν τράπεζαν τῶν προβληματισμῶν καί τοῦ ἐνδιαφέροντος διά τόν ἄνθρωπον. Καί τοῦτο διότι ὁ λόγος της δέν ὑπηρετεῖ σκοπιμότητας, οὔτε ἀποβλέπει εἰς ἐπίτευξιν προκαθωρισμένων στόχων. Εἶναι λόγος ἀκραιφνής, ἀνεξάρτητος καί αὐτονομημένος ἀπό κάθε καιροσκοπισμόν. Ἀντιμετωπίζει μέ εἰλικρίνειαν, στοργήν καί ἀγάπην τά ἀνθρώπινα προβλήματα καί προσφέρει τήν συμβολήν της εἰς τήν ἀναζήτησιν εὐκταίων λύσεων, αἱ ὁποῖαι εἶναι ἐμπνευσμέναι ἀπό τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦ καί ἀποβλέπουν εἰς τό συμφέρον τοῦ ἀνθρώπου. Πρωτίστως δέ καλεῖται ἡ ὀρθόδοξος Θεολογία νά βοηθήσει εἰς τήν συνειδητοποίησιν τῶν ὁρίων τοῦ ὀρθοῦ λόγου, πέραν τῶν ὁποίων ἐκτείνεται ἡ ἀπρόσιτος εἰς τήν ἐπιστήμην ὁδός τοῦ ἀρρήτου, τοῦ ἀπείρου. Ἡ ἐπιστήμη δέχεται ὅτι κατέχει τό 5% μόνον τῶν μυστηρίων τοῦ Σύμπαντος. Ἡ δέ λεγομένη «σκοτεινή ὕλη» ἀκόμη δέν γνωρίζουμε τί εἶναι. Καί παραλλήλως τό θέμα τοῦ θανάτου παραμένει μυστήριον φοβερώτατον. Διά τοῦτο καί σήμερον, ὅτε ἐπολλαπλασιάσθησαν τά ἐκ τῆς προόδου προβλήματα τοῦ ἀνθρώπου, ὁλοέν καί περισσότερον ἀναζητεῖται ἀπό τούς θεράποντας τῶν τε ἀνθρωπιστικῶν καί τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν ἡ ἀντιστοιχος ἄποψις τῆς Ἐκκλησίας δηλ. τῆς ὀρθοδόξου Θεολογίας, ὡς λυδίας, ἐν πολλοῖς, λίθου διά τήν ὀρθοτέραν ἀξιολόγησιν τῶν ἀνθρωπίνων προβλημάτων. Τό φαινόμενον εἶναι εὐχάριστον διότι παρέχει εἰς τήν Θεολογίαν τήν εὐκαιρίαν νά ἀναδείξη τόν πλοῦτον τῆς πατερικῆς σκέψεως καί τάς θεολογικάς προσεγγίσεις τῶν συγχρόνων κοινωνικῶν προβλημάτων μέ τά ὁποῖα ἀνέκαθεν ἠσχολήθη ἡ σοφία τῶν Πατερών ἐφ’ ὅσον ὁ ἄνθρωπος ὑπῆρξε πάντοτε καί ἐξακολουθεῖ νά εὑρίσκεται εἰς τό ἐπίκεντρον τοῦ ἐνδιαφέροντός της ὁ πεπτωκώς ἄνθρωπος, ὁ φέρων τά στίγματα τῶν πταισμάτων του, καί παρά ταῦτα ὁ τήν εἰκόνα τῆς ἀρρήκτου δόξης τοῦ Θεοῦ διασώζων ἐν ἑαυτῷ.
Οἱ ἀληθινοί ἐπιστήμονες, ἀγαπητοί μου, δέν αἰσθάνονται θεοί, οὔτε διεκδικοῦν τήν ἀπόλυτον γνῶσιν καί τό ἀλάθητον. Εἶναι ἀρκετά σεμνοί καί ταπεινοί, ὥστε νά ἀναγνωρίζουν τά ἀνθρώπινα ὅριά των καί τά ὅρια τῆς ἐπιστήμης των. Εἶναι δέ βέβαιον ὅτι ἀναμένουν παρ’ ἡμῶν λόγων πειστικόν περί τῶν πέραν τῶν ὁρίων τούτων. Τοῦτο, ἀσφαλῶς, ὑπογραμμίζει τάς διαστάσεις τῆς ἰδικῆς μας εὐθύνης. Καθῆκον, λοιπόν, ἀγάπης ἐπιβάλλει νά εἴμεθα ἕτοιμοι πρός διάλογον μετ’ αὐτῶν, ἐν συγκερασμῷ τῆς ἀποκαλυφθείσης εἰς ἡμᾶς ἐν Χριστῶ Ἰησοῦ σωτηριώδους Ἀληθείας καί τῆς πείρας, ἥν ἐλάβομεν γευσάμενοι καί γνόντες ὅτι χρηστός ὁ Κύριος, μετά τοῦ εἰς τάς ἐπιμέρους ἐπιστήμας σπερματικοῦ τῆς ἀληθείας λόγου. Μέ πολύν καί μεγάλον σεβασμόν πρός τόν κόπον καί τάς ἐργώδεις τῶν ἐπιστημόνων προσπαθείας, μέ πολλήν κατανόησιν εἰς τήν ἀνθρωπίνην δίψαν των, μέ βαθεῖαν εὐλάβειαν πρός τήν γνησιότητα τῶν ἀναζητήσεών των. Δέν ἔχομεν τό δικαίωμα νά σκεπτώμεθα κἄν ἐγκατάλειψιν τοιούτου καθήκοντος, καθ’ ὅσον αὐτό θά ἰσοδυναμοῦσε μέ ἄρνησιν τῆς ἰδίας τῆς ἐντολῆς τῆς ἀγάπης.
Μέ τάς σκέψεις αὐτάς, ἀγαπητοί μου, αἴρω ἱκέτιδας χεῖρας καί δέομαι τοῦ ἐκ Τάφου ἀνατείλαντος Χριστοῦ νά καταυγάσῃ μέ ἄπλετον ἀναστάσιμον φῶς τάς ψυχάς καί καρδίας ὅλων καί νά ἰθύνῃ Αὐτός εἰς ἐπιτυχῆ ἔκβασιν τάς ἐργασίας τοῦ Συμποσίου σας. Ἔρρωσθε!
