Ἀγαπητά μου παιδιά,
ἐπιτρέψτε μου νὰ ἐκφράσω καὶ ἀπὸ τοῦ βήματος αὐτοῦ τὴ χαρά μου, διότι σᾶς βλέπω συγκεντρωμένους ἐπὶ ἑνὸς τόσον ἐπίκαιρου καὶ κρίσιμου θέματος της παιδείας μας, ἑνὸς θέματος ποὺ ἀφορᾶ στὰ ἴδια τὰ θεμέλια τῆς κοινωνίας μας.
Ἔχει σημασία νὰ δοῦμε ποῦ καὶ γιατί γεννήθηκε ὁ ὅρος πολυπολιτισμός (multiculturalism), ὥστε νὰ καταλάβουμε τί ἐκφράζει καὶ ποῦ ὁδηγεῖ.
Ὁ ὅρος πολυπολιτισμὸς γεννήθηκε στὶς ΗΠΑ, γιὰ νὰ ἐκφράσει τὴν ἀπόρριψη τοῦ melting pot, δηλαδὴ τοῦ μοντέλου ἐνσωμάτωσης τῶν μεταναστῶν στὴν ἀμερικανικὴ κοινωνία. Ὅπως γνωρίζετε, τὸ melting pot, ἡ χύτρα μέσα στὴν ὁποία μπαίνουν ποικίλα ὑλικὰ γιὰ νὰ γίνουν ἕνας χυλός, ἦταν τὸ ἰδεῶδες τῶν πρώτων Ἀμερικανῶν, καὶ παραμένει ἀκόμη ἡ κυρίαρχη ἰδεολογία τῆς κοινωνίας των. Σύμφωνα μὲ τὸ μοντέλο αὐτό, ὁ μετανάστης ὑποχρεώνεται νὰ ἀποκοπεῖ γρήγορα ἀπὸ τὶς ρίζες του, νὰ ἀποβάλει τὶς θρησκευτικὲς καὶ κοινωνικὲς παραδόσεις τῆς πατρίδας του, νὰ ξεχάσει καὶ τὴν ἴδια του τὴ γλώσσα του ἀκόμη, ἂν δὲν εἶναι ἡ ἀγγλική. Αὐτὴ ἡ λοβοτομὴ εἶναι ἡ κρίσιμη προϋπόθεση γιὰ τὴν ἔνταξη τοῦ νεοφερμένου στὴν ἀμερικανικὴ κοινωνία, γιὰ τὴν πλήρη καὶ ἄμεση ἀφομοίωσή του. Ἀκόμη καὶ ἐπιφανεῖς Ἀμερικανοὶ δὲν ἔβλεπαν τίποτε μεμπτὸ σὲ αὐτὴ τὴ διαδικασία ἐνσωμάτωσης. Ὁ Πρόεδρος Τζών Κέννεντυ, γιὰ παράδειγμα, σὲ ὁμιλία του τὸ 1963 ἀναφέρθηκε μὲ ὑπερηφάνεια «στὴν ἀμερικανικὴ κληρονομιὰ τοῦ melting pot, ποὺ δίνει ίσα δικαιώματα σὲ ὅλους, καὶ δημιουργεῖ ἕνα ἑνιαῖο ἔθνος καὶ ἕναν λαό».
Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸ πόσο ἐπιτρεπτὸ εἶναι να μεταβάλεται η κοινωνία σὲ κλίνη Προκρούστη, ἀνεξάρτητα καὶ ἀπὸ τὸ πόσο πράγματι ἐπέτυχε νὰ προσαρμόσει τοὺς ἀνθρώπους στὰ μέτρα του αὐτὸ τὸ μοντέλο, γεγονὸς εἶναι ὅτι στὴ δεκαετία τοῦ ’70 ἐμφανίζονται στὶς ΗΠΑ οἱ πρῶτες κραυγὲς ἀποδοκιμασίας του. Οἱ φοιτητὲς ἀπὸ διάφορες ἐθνότητες, ἀλλὰ καὶ πολλοὶ διανοούμενοι, ἀπορρίπτουν τὸ melting pot καὶ ζητοῦν τὴν ἀντικατάστασή του μὲ ἕνα «πολιτιστικὸ πλουραλισμό», ποὺ σύντομα ὀνομάστηκε multiculturalism, πολυπολιτισμός.
Δὲν πρόκειται γιὰ ἁπλή ἀλλαγὴ ὁρολογίας. Οὔτε γιὰ ἁπλὴ ἀντικατάσταση ἑνὸς προβληματικοῦ μοντέλου ἀπὸ ἕνα περισσότερο ἀνθρώπινο. Ὁ νέος ὅρος καλύπτει ἕνα κίνημα ποὺ ζητάει τὴν καθιέρωση δίγλωσσου σχολείου, τὴ χρηματοδότηση ἀπὸ τὴν πολιτεία τῶν πολιτιστικῶν φορέων ποὺ ἔργο τους θὰ ἔχουν τὴ διατήρηση τῆς πολιτισμικῆς παράδοσης των μεταναστευτικῶν ὁμάδων, τὴν καθιέρωση δίγλωσσων ἐπιγραφῶν στὰ καταστήματα, τὴν ὑποχρεωτικὴ χρήση τῆς γλώσσας τῶν μεταναστῶν στὶς δημόσιες ὑπηρεσίες ἀλλὰ καὶ τοὺς χώρους ἐργασίας, κλπ.
Ὑπὸ τοὺς ὅρους αὐτούς, οἱ ὁποῖοι ἐμφανίζονται ὡς περισσότερο δημοκρατικοί, διερωτᾶται κανεὶς πῶς θὰ μπορέσει νὰ ἐνταχθεῖ ὁ ξένος μέσα στὴν κοινωνία, καὶ πῶς θὰ μπορέσει ἡ κοινωνία νὰ διατηρήσει τὴν ἀπαραίτητη ἑνότητά της. Δὲν εἶναι λίγοι, ἄλλωστε, οἱ Ἀμερικανοὶ κοινωνιολόγοι καὶ πολιτικοὶ ἐπιστήμονες, ποὺ μολονότι συμφωνοῦν στὴν ἀπόρριψη τοῦ προκρούστειου melting pot, διερωτῶνται πῶς θὰ διασφαλισθεῖ ἡ ἑνότητα καὶ ἡ εἰρήνη τοῦ ἑτερόκλητου μωσαϊκοῦ∙ πολλοὶ καὶ ἔγκυροι Ἀμερικανοὶ εἰδικοί, βλέπουν γιὰ τὴ χώρα τους ἕνα γρήγορα ἐπερχόμενο μέλλον ἐφιαλτικῶν συγκρούσεων.
Δὲν ἔχω πρόθεση νὰ ἀναπτύξω ἀπὸ τοῦ βήματος αὐτοῦ τὶς πολλὲς καὶ ἔντονες συνέπειες ποὺ συνεπιφέρουν τόσο τὸ melting pot, δηλαδὴ ἡ ὁμογενοποίηση, ὅσο καὶ ὁ πολυπολιτισμός. Αὐτό, εἶναι δικό σας ἔργο. Τὸ βέβαιον εἶναι ὅτι δὲν πρόκειται πιὰ γιὰ πρόβλημα τῆς ἀμερικανικῆς κοινωνίας, ἀλλὰ τῆς εὐρωπαϊκῆς ἐπίσης. Χρειάζεται νὰ δοῦμε ποιὰ μορφὴ θὰ ἔχει ἡ εὐρωπαϊκὴ κοινωνία, πῶς θὰ ζοῦν οἱ ἐσωτερικοί της μετανάστες, δηλαδὴ οἱ Εὐρωπαῖοι ποὺ μεταναστεύουν ἀπὸ τὴ μιὰ χώρα τῆς Ἕνωσης σὲ ἄλλη.
Ἡ ἑνότητα τῆς εὐρωπαϊκῆς κουλτούρας, ὑπάρχει, καὶ ὀφείλεται στὴν κοινὴ χριστιανικὴ πίστη, στὴν κοινὴ κλασικὴ παιδεία, ἀλλὰ καὶ στὸ κοινὸ ἀξιολογικὸ πλέγμα ποὺ δημιούργησαν οἱ δυὸ αὐτοὶ ἑνοποιητικοὶ παράγοντες. Μέρος αὐτῆς τῆς ἀξιολογίας ὅμως, καὶ θὰ τολμοῦσα νὰ πῶ ἐπίκεντρό της, εἶναι ἡ κυριολεκτικῶς ἐξαιρετικὴ σημασία κάθε ἀνθρώπου ξεχωριστά. Ἐδῶ δὲν θὰ ἐπεκταθῶ στὶς θεολογικὲς προϋποθέσεις, ἢ στὶς φιλοσοφικὲς διαδρομές, καὶ οὔτε βέβαια στὶς ἱστορικὲς συνέπειες τῆς ἀξιολόγησης αὐτῆς. Γεγονὸς εἶναι ὅμως ὅτι ἡ κυριαρχικὴ θὰ ἔλεγα σημασία τοῦ μεμονωμένου ἀνθρώπου, εἶναι τὸ γρανιτένιο ἔδαφος πάνω στὸ ὁποῖο ἀναπτύχθηκαν οἱ διαφοροποιήσεις ἀνάμεσα στὶς ἐθνικὲς ἰδιοπροσωπίες, ἀνάμεσα στὶς κουλτοῦρες, τὶς γλώσσες, ἀλλὰ καὶ τὶς προσλήψεις τῆς χριστιανικῆς διδασκαλίας. Πρέπει λοιπὸν νὰ λογαριάσετε ὅτι ἡ εὐρωπαϊκὴ κοινότητα οὔτε μπορεῖ οὔτε πρέπει νὰ παρακάμψει τὶς διαφοροποιήσεις της προκειμένου νὰ ἐνισχύσει τὴν ἑνότητά της. Θὰ πρέπει νὰ βροῦμε τρόπους ποὺ θὰ διασφαλίζουν τὴν παράλληλη ἀνάπτυξη καὶ τῆς ἑνότητας καὶ τῆς διαφοροποίησης.
Δὲν χρειάζεται κανένας ἀντιαμερικανισμός, ἀλλὰ πρέπει νὰ γίνει κοινὴ συνείδηση ὅτι ἡ Εὐρώπη μας ὀφείλει νὰ μὴ ἀντιγράψει ποτὲ τὴν ἀμερικανικὴ κοινωνία, ὀφείλει νὰ διαμορφώσει ἕνα νέο μοντέλο κοινωνικῆς λειτουργίας, στὸ ὁποῖο θὰ δροῦν συμπληρωματικὰ τόσο ἡ ἑνότητα ὅσο καὶ ἡ διαφοροποίηση.
Στὸ ἴδιο πλαίσιο θὰ πρέπει νὰ τεθεῖ τὸ πρόβλημα ποὺ γεννᾶ ἡ μετανάστευση. Δὲν θὰ πρέπει νὰ περάσουμε τοὺς μετανάστες ἀπὸ προκρούστεια κλίνη, ἀλλὰ καὶ δὲν θὰ πρέπει νὰ τοὺς ἀφήσουμε νὰ χρησιμοποιηθοῦν ὡς μηχανὲς καταστροφῆς τῆς εὐρωπαϊκῆς ἀλλὰ καὶ τῆς ἐθνικῆς μας ἀξιολογίας καὶ ἑνότητας.
Πολλοὶ θέτουν ἐρώτημα ποιὸ εἶναι τὸ μοντέλο τὸ ὁποῖο πρέπει νὰ ἀκολουθήσουμε στὴν Ἑλλάδα, τώρα ποὺ ἡ πατρίδα μας γίνεται ὄνειρο μεταναστῶν. Ἐν τούτοις, πέρασε ἡ ἐποχὴ ποὺ τέτοια προβλήματα ἦταν ἐσωτερική μας ὑπόθεση. Τώρα πιά, καὶ αὐτό, ὅπως καὶ πάρα πολλὰ ἄλλα κρίσιμα γιὰ τὸ μέλλον μας προβλήματα, ὑποχρεούμεθα καὶ θὰ πρέπει νὰ τὰ λύνουμε στὸ πλαίσιο τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης. Καὶ πράγματι, θεωρῶ ἐντελῶς ἀνεδαφικὸ νὰ σκεφτόμαστε λύσεις τοῦ προβλήματος μὲ ἀποκλειστικὰ ἑλληνικοὺς ὅρους.
Ἐκεῖνο ὅμως ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ ἀλλάξει, εἶναι τὸ πλαίσιο μέσα στὸ ὁποῖο ἐμεῖς ὡς Ἕλληνες καὶ ὡς Εὐρωπαῖοι θὰ πρέπει νὰ ἀντιμετωπίσουμε τὸ πρόβλημα. Τὸ πλαίσιο γιὰ τὸ ὁποῖο μιλῶ, τὸ δίνει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος: «Ξένον σεαυτὸν ἴσθι, καὶ τίμα ξένους». Κάθε ἀντίληψη ἢ συμπεριφορὰ ἢ νομοθεσία ποὺ βλέπει στὸν ξένο ἕναν εἰσβολέα, ἕναν ἀνεπιθύμητο, κι ὄχι ἕνα παιδὶ τοῦ Θεοῦ, εἶναι ἀντίθετη πρὸς τὴ χριστιανικὴ διδασκαλία. Κάθε ἐκπαιδευτικὴ πολιτικὴ ποὺ βλέπει στὸν ξένο ἁπλῶς καὶ μόνο ἕναν φθηνὸ ἐργάτη κι ὄχι ἕναν ἄνθρωπο ποὺ ἔχει τὰ ίδια μὲ μᾶς δικαιώματα στὴν παιδεία, εἶναι ἀντίθετη πρὸς τὴ χριστιανικὴ διδασκαλία.
Ἀλλὰ δὲν βοηθῶ τὸν ξένο γκρεμίζοντας τὴν κοινωνία μου, στὴν ἀγκαλιὰ τῆς ὁποίας κατέφυγε. Δὲν τὸν βοηθῶ ξερριζώνοντας τὸ ἀξιολογικό μου δέντρο, στὴ σκιὰ τοῦ ὁποίου κατέφυγε. Ἀγκαλιάζω τὸν μετανάστη δὲν σημαίνει πνίγω τὴν οἰκογένειά μου. Εἶναι δική σας μέριμνα ἐδῶ, εἶναι και δική μας μέριμνα συνεχής, νὰ βροῦμε τρόπους ποὺ θα βοηθήσουν νὰ ξεπεράσουμε τὴ Σκύλλα τῆς ὁμογενοποίησης ἀλλὰ καὶ τὴ Χάρυβδη τοῦ πολυπολιτισμοῦ.
Εὔχομαι ἡ Ἡμερίδα σας νὰ σταθεῖ ὁρόσημο στὶς αναζητήσεις μας.
