Η περί Θεού Λόγου Διδασκαλία του αγ. Γρηγορίου Νύσσης

κατά τήν ἔναρξιν τοῦ 9ου Διεθνοῦς Συνεδρίου
ἀφιερωμένου εἰς τόν Ἅγιο Γρηγόριο, Ἐπίσκοπο Νύσσης,
μέ γενικό θέμα «Ὁ Ἰησοῦς Χριστός, μέσα ἀπό τήν Θεολογία
τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου, Ἐπισκόπου Νύσσης».

Σεβασμιώτατοι ἐν Χριστῷ ἀδελφοί,
Ἐλλογιμώτατε κύριε Πρύτανι
Ἐλλογιμώτατοι κ. Κοσμῆτορ καί κ. Καθηγηταί,
Ἐντιμότατοι κύριοι ἐκπρόσωποι τῶν Πολιτικῶν καί τῶν λοιπῶν Ἀρχῶν.
Ἀγαπητοί κύριοι Σύνεδροι,

Α.

Λαμπρά, ἐπιφανής καί περίδοξος ἡ ποντοκαππαδοκική οἰκογένεια τοῦ Βασιλείου καί τῆς Ἐμμελίας. Τά μέλη της προήρχοντο ἀπό οἰκογενείας μέ ἔνδοξον καί βαρύ παρελθόν. Διεκρίνοντο διά τό σωματικόν κάλλος, τήν φιλανρωπίαν, τήν ἀρετήν, τήν εὐτεκνίαν. Κατεῖχον πλοῦτον, ἀλλά ἦσαν περίβλεπτοι, ὄχι τόσον δι' αὐτόν, ὅσον διά τήν φιλανθρωπίαν των. Οἱ νεοκαισαρεῖς πατρικοί γονεῖς, ὁ ἀγνώστου ὀνόματος Πατήρ καί ἡ μήτηρ Μακρίνα, ὅπως ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος βεβαιώνει, ὑπέστησαν διώξεις[1]. Ἄν καί δέν ἐμαρτύρησαν οἱ ἴδιοι, ἔγιναν «ἀλεῖπται», προπονηταί μαρτύρων, κατά τόν μέγαν διωγμόν τοῦ Διοκλητιανοῦ, τό 311 μ.Χ. Κατέφυγον εἰς τήν λόχμην τῶν ποντικῶν ὀρέων, μαζί μέ μερικά μέλη τοῦ προσωπικοῦ των καί ἔμειναν ἐκεῖ «ἐν ἐρημίαις πλανώμενοι» περισσότερα ἀπό ἑπτά ἔτη.

Ἡ οἰκογένεια ἐτράφη πνευματικῶς ὑπό τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου, τοῦ Μεγάλου καί Θαυματουργοῦ, Ἐπισκόπου Νεοκαισαρείας. Οὗτος κατέλιπε μέγα κλέος ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ. Ὁ Εὐσέβιος τόν χαρακτηρίζει ὡς : «Τὸν τῶν καθ' ἡμᾶς Ἐπισκόπων διαβόητον»[2], ὁ δέ Μέγας Βασίλειος κατατάσσει τόν Μέγαν Γρηγόριον «μετὰ τῶν Ἀποστόλων ἄνδρ τῷ αὐτῷ πνεύματι ἐκείνοις περιπατήσαντα καὶ τοῖς τῶν ἁγίων ἴχνεσι διὰ παντὸς τοῦ βίου στοιχήσαντα καὶ τῆς εὐαγγελικῆς πολιτείας τὸ ἀκριβὲς διὰ πάσης αὐτοῦ τῆς ζωῆς κατορθώσαντα»[3]. Ἐν τῇ 204 ἐπιστολῇ αὐτοῦ πρός τούς Νεοκαισαρεῖς, καυχᾶται ὁ Μέγας Βασίλειος ὅτι «κοινοὶ τοῖς Νεοκαισαρεῦσι καὶ αὐτῷ διδάσκαλοι τῶν μυστηρίων τοῦ Θεοῦ καὶ πατέρες πνευματικοὶ ἐγένοντο οἱ ἐξ ἀρχῆς τὴν Ἐκκλησίαν θεμελιώσαντες. "Γρηγόριον λέγω τὸν πάνυ καὶ ὅσοι ἐφ' ἑξῆς ἐκείνῳ τῆς παρ' ὑμῖν Ἐπισκοπῆς τὸν θρόνον διαδεξάμενοι, ἄλλος ἐπ' ἄλλῳ, ὥσπερ τινές ἀστέρες ἐπανατέλλοντες"»[4].

Ὁ Παπαδόπουλος Κεραμεύς διασώζει, ὅτι εἰς κρισίμους στιγμάς διά τήν Αὐτοκρατορίαν τῆς Τραπεζοῦντος, ὅτε ὁ Σουλτάνος τοῦ Ἰκονίου Ἀλαεντίν Κεϊκομπάτ, ἐν ἔτει 1223, μετά βαρείας δυνάμεως ἐπῆλθε κατά τῆς Τραπεζοῦντος καί διά Ἐρζερούμ καί Παΐπερτ διῆλθε διά τῶν πυλῶν τοῦ Πόντου, ὁ Αὐτοκράτωρ Τραπεζοῦντος, ὁ εὐσεβής καί γενναῖος Ἀνδρόνικος Α´ ὁ Γῖδος (1222 1235), προσέφυγε καί εἰς τάς πρεσβείας τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Νύσσης : «Αὐτὸς δὲ ὁ βασιλεὺς ὡς πολέμων πολλῶν ἔμπειρος καὶ λίαν ἀγχίνους, ἄνδρας εὐτόλμους ἱππεῖς πεντακοσίους παραλαβὼν ἀνῆλθεν εἰς τὴν Λαύραν (Βαζελὼν), ἔνθα ἀσφαλίσας τὸ φρούριον, ἀπῆλθεν εἰς τὸ χωρίον Βερένεια, καὶ εἰς τὴν ἐκεῖ ἱδρυμένην μονὴν τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου εἰσελθὼν καὶ ἱκετηρίους ὠδᾲς ἄσας σὺν δάκρυσι, καὶ τὸν ἐκεῖθεν ρύακα τῆς κοιλάδος Βαζελῶνος κατελθὼν εἰς τὴν γέφυραν ἐπανῆλθεν»[5].

Ἄνωθεν τοῦ σπηλαίου ἔνθα ἐλλιμενίσθη ὁ πρωτόκλητος Ἀνδρέας, οἱ Τραπεζούντιοι ἀνήγειραν Ναόν καί Μονήν ἐπ' ὀνόματι τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης. Ὁ Ναός ἦτο κτίσμα τοῦ Αὐτοκράτορος Τραπεζοῦντος Ἰωάννου τοῦ Β´ (1280 1285) καί τῆς συζύγου αὑτοῦ Εὐδοκίας Κομνηνῆς τῆς Παλαιολογίνας, ὧν αἱ τοιχογραφίαι ἐσώζοντο μεγαλοπρεπεῖς ἐν τῷ Νάρθηκι τοῦ Ναοῦ μέχρι τοῦ ἔτους 1863[6], ὁπότε ἐκρημνίσθη ὁ Ναός ἵνα ἀνεγερθῇ ὁ νέος, ὅστις ἀπό τοῦ ἔτους 1865, κατέστη Μητροπολιτικός Ναός τῆς Τραπεζοῦντος[7].

Οἱ μεγάλοι Ποντοκαππαδόκαι τῆς Ἐκκλησίας Πατέρες, οὐ μόνον ἐθεμελίωσαν τόν Χριστιανισμόν ἐν τῇ καθ' ἡμᾶς Ἀνατολῇ, ἀλλά καί προετοίμασαν τοῦτον διά τά ἐπερχόμενα δεινά. Καταλυθείσης τῆς Αὐτοκρατορίας, μόνη ἔμελλε ἡ Ἐκκλησία νά συνέχῃ τούς Ὀρθοδόξους ἐν τῇ ἑνότητι, ἀναγνωρισθεῖσα ὡς ἀρχή καί θεσμός ἐπίσημος παρά τῶν κατακτητῶν, ὡς ἤδη ἀπό τάς ἀρχάς τοῦ 15ου αἰῶνος εἶχε διακηρύξει ὁ ἀοίδιμος διδάσκαλος Ἰωσήφ ὁ Βρυέννιος : «Μέσον τοῦ τοιούτου πελάγους Ναῦς μεγάλη πολλοῖς καὶ ἀπείροις περιαντλουμένη τοῖς κύμασιν ἡ τοῦ Θεοῦ ἕστηκεν Ἐκκλησία ... ἤρεισε γὰρ τὴν ἄγκυραν εἰς πέτραν ἀκρότομον καὶ εἰς λίθον ἀκρογωνιαῖον, αὐτὸν Ἰησοῦν Χριστὸν ... καὶ λιμὴν ἡ αὐτὴ Ναῦς ἔστιν, εἰς ὃν ψυχαὶ εὐσεβεῖς και πισταὶ ἡδέως ἐλλιμενίζουσι, μηδὲν τῶν ἐκτός πνευμάτων ἢ τῶν κυμάτων δεδοικυῖαι ἢ τρέμουσαι»[8].

Β.

Ἐξ ὅσων ἱστορικῶν στοιχείων προλογικῶς παρεθέσαμεν, διαπιστώνομεν ὁποίαν σημασίαν ἔχει διά τήν Ἐκκλησίαν ἡ ζωή, τό ἔργον, ἡ διδασκαλία καί ἡ θεολογία τῶν Πατέρων τῆς Ἀνατολῆς. Ὁ Αὐτοκράτωρ Θεοδόσιος, διά Νόμου τό 381, ἀνεγνώρισε τόν Γρηγόριον ὡς κανόνα καί ἐγγυητήν τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως ἐν τῷ Πολεμωνιακῷ Πόντῳ.

Τό παρόν Θεολογικόν Συνέδριον λίαν εὐστόχως ἐπέλεξε τήν διερεύνησιν τῆς προσωπικότητος τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου Ἐπισκόπου Νύσσης, Μεγάλου τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας Πατρός, ὑψιπετοῦς θεολόγου, βαθυνουστάτου γνώστου τῆς ἑλληνικῆς παιδείας, τῆς ὑψηλῆς πλατωνικῆς φιλοσοφίας, τῆς διδασκαλίας τοῦ Ὠριγένους καί ἐνδελεχοῦς ἑρμηνευτοῦ τῶν βιβλικῶν κειμένων.

Γρηγόριος ὁ Νύσσης. Ἄστρον ἄδυτον εἰς τό πνευματικόν στερέωμα, διαγράφον οὐρανομήκη πορείαν, ἔλαμψε, λάμπει καί θά λάμπῃ, ἀκτινοβολοῦν φῶς πνευματικόν, φῶς σοφίας καί γνώσεως, καταυγάζον καί φωτίζον ὡς σέλας οὐράνιον τήν ἐποχήν του τάς διαγενομένας καί τάς ἐπερχομένας γενεάς, τήν θεολογίαν καί τήν πορείαν τῆς Ἐκκλησίας. Νοῦς διαυγής, πνεῦμα καθαρόν, πηγή ἀκένωτος σοφίας καί γνώσεως. Ἰωνική στήλη, μεγαλοπρεπής, μέ τό ὁλόχρυσον κιονόκρανόν της, τάς βαθείας ὡραίας κατακορύφους ραβδώσεις της, κιονόκρανον ὁλόχρυσον ὁ φωταυγής νοῦς καί ἡ σοφία του ἐστεμμένη. Βαθεῖαι ὡραῖαι κατακόρυφοι ραβδώσεις, τό βαθύ καί εὐθές τῆς θεολογίας καί γνώσεώς του, κρατεῖ τό οἰκοδόμημα, στηρίζει τήν ὀροφήν καί τήν στέγην τοῦ πνευματικοῦ, αἰωνίου καί ἀκαταλύτου οἰκοδομήματος τῆς Ἐκκλησίας. Ἐκτιμῶσα τό ἔργον του, ἡ Γ´ Οἰκουμενική ἐν Ἐφέσῳ Σύνοδος (431) ὠνόμασε αὐτόν «ἄνδρα μετὰ τὸν ἀδελφὸν δεύτερον ἐν τε λόγοις καὶ ἐν τρόποις». Τετρακόσια δέ ἔτη μετά τήν μακαρίαν αὐτοῦ κοίμησιν καί ἡ Ζ´ Οἰκουμενική Σύνοδος τό 787, ἐξαιρέτως τιμῶσα αὐτόν, τόν ὠνόμασεν «πατέρα πατέρων»[9], ἀναγνωρίζουσα τούς ὑπέρ τῆς Ὀρθοδοξίας ἀγῶνας αὐτοῦ.

Ἐν τῷ προσώπῳ τοῦ Γρηγορίου, ἡ ἄσημος πόλις Νύσσα, ἔλαβεν ἀξίαν καί φήμην, ἐδικαιώθη δέ ὁ Μέγας Βασίλειος ὅστις εἰς τούς ἀπορήσαντας διά τήν τοποθέτησιν τοῦ Γρηγορίου εἰς αὐτήν, ἀπήντησεν προφητικῶς : «Ἔστιν Ἐπίσκοπος μὴ ἐκ τοῦ τόπου σεμνυνόμενος ἀλλὰ τὸν τόπον σεμνύνων ἀφ' ἑαυτοῦ»[10].

Πολυτίμητος παρακαταθήκη διά τήν Ἐκκλησίαν καί τό εὐσεβές ἡμῶν γένος ὑπάρχει ἡ σκέψις, ἡ θεολογία τοῦ πλέον διακεκριμένου μεταξύ τῶν Χριστιανῶν διανοουμένων θεολόγων τῆς Ἀνατολῆς. Πρίν εἰσέλθωμεν εἰς τό πέλαγος τῶν νοημάτων καί τό ὕψος τῶν ἐννοιῶν καί εἰδικώτερον εἰς τήν ἐνασχόλησίν του μέ τό δεύτερον Πρόσωπον τῆς Παναγίας Τριάδος, αὐτό τοῦ Θεοῦ Λόγου τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, θά ἐπιχειρήσωμεν νά ἀπαντήσωμεν εἰς τό ἐρώτημα πῶς ὁ Γρηγόριος ἔφθασε εἰς τοιαῦτα ὑψηλά μέτρα θεογνωσίας. Ἤρκει ἄραγε μόνον ἡ γνῶσις τῆς θύραθεν τέχνης καί σοφίας; Ἡ μελετηρότης του καί ἡ κατοχή τῆς ρητορικῆς; Αὐτά κατέστησαν γνωστόν τοῖς πᾶσι τόν Γρηγόριον; Ἐξ αὐτῶν προέρχεται ὁ θαυμασμός τῶν ἔργων του παρά τοῦ Ἁγίου Φωτίου, ὅστις εἰς τήν Μυριόβιβλον ἀναφέρει ὅτι ὁ λόγος του «λαμπρὸς καὶ ἡδονῆς ὠσὶν ἀποστάζων»[11];

Βεβαίως ὅλα τ' ἀνωτέρω συνετέλεσαν τά μέγιστα εἰς τήν συγκρότησιν τοῦ πνευματικοῦ του οἰκοδομήματος. Ἀκραδάντως ὅμως πιστεύομεν ὅτι τόν Γρηγόριον προητοίμασεν καί ἀνέδειξεν τό ἐρημητήριον τοῦ Πόντου ἡ Ἄννεσις. Αἱ προσπάθειαι τῆς ἀδελφῆς του Μακρίνης ἐτελεσφόρησαν. Ἡ ἐπιστροφή τοῦ Γρηγορίου ἀπό τόν κόσμον εἰς τήν ἐκκλησιαστικήν ζωήν καί μάλιστα ἡ ἐπιλογή τοῦ ἀσκητικοῦ βίου, ὑπῆρξε καθοριστικός σταθμός τῆς περαιτέρω πορείας του. Ἡ ἐν προσευχῇ καί μονώσει μελέτη τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν ἔργων τοῦ Ὠριγένους διήνοιξαν τούς πνευματικούς αὐτοῦ ὀφθαλμούς. Ἡ μελέτη ἐν συνδυασμῷ μετά τῆς ἐν τῇ ἐρήμῳ τοῦ Πόντου ἀσκήσεως, τά κατά τῶν παθῶν γυμνάσια, τό ἀδιάλειπτον τῆς προσευχῆς, τό νηφάλιον τοῦ νοός, τό ταπεινόν τοῦ φρονήματος, τό ὑπέρ τῆς ἀρετῆς ἐπίπονον τῆς συνειδήσεως μαρτύριον, τό ἀείρρυτον δάκρυον, ὕψωσαν τήν διάνοιάν του εἰς ὅρη νοητά, εἰς θείαν διάκρισιν τε καί διόρασιν. Περί τῆς ἡσυχίας ὁ Γρηγόριος παρατηρεῖ ὅτι : «ἡσυχάζουσα ψυχὴ καί τῶν ἔξωθεν πραγμάτων ἀπαλλαγεῖσα ἀκριβέστερον τῶν οἰκείων ἀγαθῶν ἢ κακῶν ἐπαισθάνεται».

Ἐλέχθη διά τόν Γρηγόριον ὅτι ἡ φωνή του ἀκούεται ὡς σύγχρονος. Ὁ ἀείμνηστος Θυατείρων Ἀθηναγόρας Κοκκινάκης εἰς τήν εἰσαγωγήν του εἰς τά ἔργα τοῦ Γρηγορίου παρατηρεῖ ὅτι : «Δι' αὐτό ἡ συμβολή του θεωρεῖται σήμερον ὡς ἡ πλέον μοντέρνα θεολογική φιλοσοφική καί ψυχολογική θεώρησις τῶν δυσκολωτέρων κεφαλαίων τῆς θεολογίας, τῆς χριστιανικῆς μεταφυσικῆς καί μυστικῆς ἐνδοσκοπήσεως τοῦ ἀνθρώπου, τῆς ἐσχατολογίας καί τῆς ἀναγνωρίσεως τοῦ κύρους τῆς Ἁγίας Γραφῆς κατά τρόπον ἐλευθέριον ἀλλά καί ἄγοντα πέραν τοῦ γράμματος»[12].

Γ.

Ἀλλ' ἄς παρακολουθήσωμεν τήν περί Θεοῦ Λόγου διδασκαλίαν τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου :

«Ἡ τοίνυν πρὸς τὸ ἡμέτερον ταπεινὸν τε καὶ ἀσθενὲς τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ κάθοδος, κατά γνώμην τοῦ πατρὸς γεγενημένη, ἀποστολὴ λέγεται. Ἡ γὰρ ἐκ τῆς ἀκηράτου φύσεως πρὸς τὴν ἡμετέραν ζωὴν μετάστασις οὐ τοπικὴν ποιεῖται τοῦ Κυρίου τὴν κίνησιν, ἀλλὰ τὴν ἀπὸ τοῦ ὕψους τῆς δόξης πρὸς τὸ ταπεινὸν τῆς σαρκὸς ἐνδείκνυται κάθοδον»[13]. Ἡ ἀποστολή τοῦ Θεοῦ Λόγου εἰς τόν κόσμον σκοπόν ἔχει τήν παῦσιν τῆς ἀνθρωπίνης κινήσεως πρός τόν θάνατον, τήν φθοράν. Ὁ ἄνθρωπος, χοράρχης τῆς δοξολογίας τῆς κτίσεως, διελύθη ὑπό τῆς ἁμαρτίας, κατελύθη ἡ μετά τῶν ἀγγέλων κοινωνία, ἐγυμνώθη τοῦ κάλλους τῆς ἀθανασίας, ἀπώλεσε τήν αἰωνιότητα τῆς μετά τοῦ ἀγαθοῦ κοινωνίας καί ὡς σκεῦος πήλινον καταθραύεται ἐπί τῆς γῆς.

Ἡ ἁμαρτία τόν ἄνθρωπον «πτῶμα ἐποίησεν»[14].

Ὁ Γρηγόριος ἀκολουθῶν τά ἴχνη Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου, τοῦ ἀδελφοῦ του Ἁγίου Βασιλείου καί τοῦ Γρηγορίου τοῦ Ναζιανζηνοῦ, τονίζει ὅτι ὁ Χριστός περιέλαβεν ἅπαν τό ἀνθρώπινον γένος ἐν τῇ σωστικῇ Αὐτοῦ ἐνσαρκώσει. Ὁ ἐκπεσών πρῶτος Ἀδάμ συμπαρέσυρεν εἰς τήν φθοράν καί τόν θάνατον τάς μετ' αὐτόν ἀνθρωπίνας γενεάς, δημιουργῶν τό μέγα χάσμα καί βάραθρον, τό ὁποῖον μόνον ὁ Χριστός ἐγεφύρωσεν. «Πᾶσαν κατὰ τὸ συνεχὲς τὴν ἀνθρωπίνην φύσιν, διχῆ διά τοῦ θανάτου, ψυχῇ τε καὶ σώματι μεμερισμένην, πρός τὴν συμφυΐαν ἄγει»[15]. Ὁ Χριστός διέλυσε τόν φόβον τοῦ θανάτου[16]. Συνέθλασε τάς κεφαλάς τοῦ δράκοντος πού διανοίγοντας τό χάσμα τοῦ λαιμοῦ, διά τῆς παρακοῆς κατέπιε τόν ἄνθρωπον[17]. Ὁ Χριστός δίδει ὡς παρακαταθήκην εἰς τήν ἰδικήν του γῆν τήν γῆν τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος τήν διαμορφωθεῖσαν ὑπό τῶν χειρῶν του, διαναπαύων τά σώματα καί ἀφυπνίζει ταῦτα ἐν τῇ ἐσχάτῃ σάλπιγγι. Ἀνακομίζει αὐτά μεταμορφώνων διά τῆς χάριτός του, τό θνητόν καί ἀσχημάτιστον καί ἄσχημον εἰς ἄφθαρτον[18].

Εἰς τήν ὁμιλίαν του εἰς τήν Γέννησιν τοῦ Χριστοῦ, ἐκφωνηθεῖσαν τό 388 χαρακτηρίζει ταύτην ὡς τό μυστήριον τῆς ἀληθοῦς σκηνοπηγίας, «Ἐν ταύτῃ γάρ σκηνοπηγεῖται τό ἀνθρώπινον σκήνωμα τῷ δι' ἡμᾶς ἐνδυσαμένῳ τόν ἄνθρωπον· ἐν ταύτῃ τά διαπεπτωκότα ἡμῶν ὑπό τοῦ θανάτου σκηνώματα πάλιν συμπήγνυται, ὑπό τοῦ ἐξ' ἀρχῆς τό οἰκητήριον ἡμῶν οἰκοδομήσαντος»[19]. Θαυμάζων ὁ Ἱερός Πατήρ τό μέγεθος τῆς οἰκονομίας παρακινεῖ καί προτρέπει εἰς δοξολογίαν καί σύστασιν ἑορτῆς «...ἕως τῶν κεράτων τοῦ θυσιαστηρίου»[20]. Ἅπασα ἡ κτίσις ἕν τι τοῦ Δεσπότου ἐστίν ἀνάκτορον. Ἐπεισελθούσης ὅμως τῆς ἁμαρτίας, ἐφράγη ἡ φωνή τῆς χαρᾶς, κατεσιγάσθη καί διεσπάσθη τῶν ἑορταζόντων ἡ συμφωνία, ἐπῆλθε ἡ διχοτόμησις, ἀφοῦ ἡ ἀνθρώπινος φύσις κυριευθεῖσα ὑπό τῆς κακίας ἔπαυσε τόν συνεορτασμόν μετά τῆς ὑπερκοσμίου τοιαύτης. Εἰς ὀλίγας γραμμάς ποιητικώτατα ἐκδιπλοῖ τό δρᾶμα τῆς πτώσεως καί τό μεγαλεῖον τῆς σαρκώσεως τοῦ Κυρίου. Αἱ φωναί τῶν προφητῶν καί τῶν Ἀποστόλων ἐλειτούργησαν ὡς σάλπιγγες ἠχολογήσασαι τόν λόγον τῆς ἀληθείας διά νά διανοιχθῇ ἡ ἐμπεφραγμένη ὑπό τῆς ἁμαρτίας ἀκοή, ὥστε «μία γένηται σύμφωνος ἑορτή».

Ὑψηλός καί χαριτωμένος ὁ παραλληλισμός τῆς Ἰουδαϊκῆς σκηνοπηγίας καί τῆς νέας χριστιανικῆς τοιαύτης. Ἡ δευτέρα ἀπείρως καί ἀσυγκρίτως ἀνωτέρα τῆς πρώτης σκηνοπηγεῖ διά τῆς ἀναστάσεως, εὐπρεπίζει, ἀνακαινίζει τά ἀνθρώπινα σώματα. Πυκάζει ταῦτα. Ὅπερ σημαίνει κοσμεῖσθαι ἤ περιβάλλεσθαι.

Εἰς τό ἀξιολογώτατον καί θεολογικώτατον ἔργον του «Κατηχητικός Μέγας» ἐπισταμένως ἀσχολεῖται μέ τήν ἐνανθρώπησιν τοῦ Δευτέρου προσώπου τῆς Ἁγίας Τριάδος (9 32), τό πλέον κατά τήν ἐποχήν ἐκείνην ἀμφισβητούμενον δόγμα τῆς χριστιανικῆς πίστεως, καταδεικνύει τήν ἀναγκαιότητα τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Θεοῦ, ἀποκαλύπτων τήν ἀλήθειαν, πρός τούς εἰδωλολάτρας, Ἰουδαίους καί αἱρετικούς δι' ἐπιχειρημάτων προσαρμοζομένων εἰς τάς ἀντιλήψεις αὐτῶν, ὥστε ἡ ζητουμένη ἀλήθεια νά ἀναδύεται ἀσφαλῶς ἐξ' ὅσων ὁμολογοῦνται ὑπ' αὐτῶν τῶν ἰδίων.

Οἱ ζητοῦντες ἀποδείξεις περί τῆς ἐν σαρκί ἐπιφανείας τοῦ Θεοῦ ἄς ἐρευνήσουν τάς ἐνεργείας τοῦ ἐνσαρκωθέντος. «Τοῦ δέ Θεὸν ἐν σαρκὶ πεφανερῶσθαι ἡμῖν ὁ τὰς ἀποδείξεις ἐπιζητῶν, πρὸς τὰς ἐνεργείας βλεπέτω»[21].

Ἀπρόσιτος, ἀπροσπέλαστος, ἀγνώριστος, ἀδιάβατος ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ. Ὁ χοϊκός ἄνθρωπος ἀνυψούμενος διά τοῦ νοός καί διά μέσου τῆς τελείας προσοχῆς εἰς τήν κατανόησιν τῶν ὄντων ἐγγίζων τήν θεωρίαν, ἐντονώτερον ἀντιλαμβάνεται τό ἀθεώρητον τῆς θείας φύσεως. Καί ὄχι μόνον δι' αὐτόν ἀλλά : «καὶ πάσῃ νοητῇ φύσει τῆς θείας οὐσίας τήν γνῶσιν ἀνέφικτον[22]». Διά τοῦτο «Ἰλιγγιᾶ καὶ ἀμηχανεῖ καὶ πάλιν πρὸς τὸ συγγενὲς ἐπιστρέφεται»[23]. Ἐδῶ ὑπεισέρχεται ἡ πίστις καί δι' αὐτῆς ὁ πιστεύων ἄνθρωπος διά νά εἰσοδεύσῃ δι' αὐτῆς ἐκεῖ ὅπου : «ἐπεκτείνει ἑαυτὴν τοῖς ὑπὲρ λόγον τε καὶ κατάληψιν»[24].

Ἐπαρκῆ ἀπόδειξιν τῆς ἐπιφανείας τοῦ Θεοῦ ἔχομεν «τά κατά τάς ἐνεργείας αὐτοῦ θαύματα» διά τῶν ὁποίων χαρακτηρίζεται ἡ θεία φύσις. Χαρακτηριστικόν δέ τοῦ Θεοῦ εἶναι ἡ διά τῆς προνοίας αὐτοῦ συντήρησις τῶν ὄντων, ἡ διακυβέρνησις πάσης τῆς κτίσεως καί πρό πάντων ἡ ἀνωτερότης ἔναντι τῆς φθορᾶς καί τοῦ θανάτου. Γέννησις καί θάνατος εἶναι ἴδιον τῆς σαρκικῆς φύσεως. Διά πάθους ἡ ἀνθρωπίνη ἀρχή καί διά πάθους τό τέλος αὐτῆς. Εἰς τόν Χριστόν οὔτε ἡ γέννησις ἤρξατο διά πάθους οὔτε ὁ θάνατος Αὐτοῦ κατέληξεν εἰς πάθος καθ' ὅσον οὔτε προηγήθη τῆς γεννήσεως ἡδονή, οὔτε ἐπηκολούθησε τόν θάνατον φθορά. Ὁ Ἱερός Πατήρ ὅλως ἰδιαιτέρως τονίζει ὅτι αἱ περί τοῦ Χριστοῦ ἀλήθειαι δέν ἀκολουθοῦν τήν φυσικήν πορείαν. Ἐάν τά εἰς Χριστόν ἀναφερόμενα ἠκολούθουν τήν κοινήν τροχιάν τῆς φύσεως ποῦ τότε τό θεῖον ; Ἡ χριστιανική διδασκαλία ὑπερβαίνει τά τῆς φύσεως προδιαγεγραμμένα ὅρια καθότι Θεός, ὅπου βούλεται, νικᾶται φύσεως τάξις. Αὐτή δέ ἡ ὑπέρβασις τῆς φύσεως ἤ καλύτερον ἡ ἀναστολή τῶν νόμων οἵτινες διέπουν τήν φύσιν ἐν τῷ προσώπῳ τοῦ Χριστοῦ ἀποδεικνύουν τήν ἀλήθειαν τῶν κηρυττομένων «ἐν τούτοις ἐστὶν ἡ ἀπόδειξις τοῦ Θεὸν εἶναι τὸν κηρυσσόμενον»[25] καθιστοῦν τήν πίστιν ταύτην μοναδικήν, ἀνωτέραν πάσης καί μόνην ἐμπρέπουσαν εἰς τό ἀνθρώπινον γένος.

Εἰς τούς ἀποροῦντας διά τήν μεγίστην ταύτην συγκατάβασιν καί οἰκονομίαν τοῦ Θεοῦ καί τούς ἐρευνῶντας τό αἴτιον ταύτης ὅτι : πῶς ὁ Θεός «τὸ ἀχώρητον καὶ ἀκατανόητον καὶ ἀνεκλάλητον πρᾶγμα, τὸ ὑπερβαῖνον πᾶσαν δόξαν καὶ πᾶσαν μεγαλειότητα»[26] καταδέχεται τήν ἕνωσιν μετά τῆς εὐτελοῦς ἀνθρωπίνης φύσεως ὥστε αἱ θεῖαι Αὐτοῦ ἐνέργειαι διά τῆς καινοφανοῦς ταύτης ἐπιμιξίας νά ἐξευτελίζωνται, ἀπαντᾶ ὡς ἑξῆς : «Εἰ οὖν ἴδιον γνώρισμα τῆς θείας φύσεως ἡ φιλανθρωπία, ἔχεις ὃν ἐπεζήτησας λόγον, ἔχεις τὴν αἰτίαν τῆς ἐν ἀνθρώποις τοῦ Θεοῦ παρουσίας»[27].

Ὁ Εὐεργέτης ἐπιγινώσκεται ἐκ τῆς εὐεργεσίας πρός τόν πάσχοντα. Ἐδεῖτο θεράποντος ἰατροῦ ἡ ἀσθενήσασα ἀνθρώπινος φύσις. Ἐδεῖτο ἀνορθωτοῦ ὁ καταπεσών ἄνθρωπος. Ἐδεῖτο τοῦ ζωοποιοῦ ὁ ἀπωλέσας τήν ζωήν. Ὁ διά τῆς παρακοῆς ἀποσπασθείς ἐκ τῆς συμμετοχῆς τῆς ἀγαθότητος εἶχεν ἀνάγκην ἐπανεντροχιασμοῦ εἰς τήν μετά τοῦ ἀγαθοῦ κοινωνίαν. Διακαῶς ἐζήτει, τόν λυτρωτήν ὁ αἰχμάλωτος, τόν συναγωνιστήν ὁ δεσμώτης τόν ἐλευθερωτήν ὁ εἰς τόν ζυγόν βαρυτάτης δουλείας κατεχόμενος. Ταῦτα πάντα ἐκίνησαν τήν φιλανθρωπίαν τοῦ Θεοῦ πρός ἐπίσκεψιν τῆς οὕτως ἐλεεινῶς καί ἀθλίως διακειμένης ἀνθρωπότητος[28].

Αὐτό τό ὁποῖον ἀδυνατεῖ νά συλλάβῃ ἡ ἀνθρωπίνη διάνοια, αὐτό ἐπετεύχθη ἀπό τόν ἐνανθρωπήσαντα Λόγον ἐν τῷ θεοδέγμονι σπηλαίῳ τῆς Βηθλεέμ. Ὁ Λόγος ἡνώθη μέ τήν σάρκα· ἡ μεγαλυτέρα καί δυνατωτέρα ἀπόδειξις τῆς δυνάμεως, τῆς θεότητος καί τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ. Ἀποκάλυψις τῆς ὑποστάσεώς του. Ὁ Θεός κατακτῶν τόν ἄνθρωπον, δέν τόν κατακυριεύει, δέν τόν κατακαίει, ἀλλά τόν θεώνει[29].

Τό πόσον ἡ Ἱερά τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν Ὑμνολογία ἐκφράζει τήν πατερικήν θεολογίαν τοῦτο διαφαίνεται εἰς τούς ψαλλομένους ὕμνους τῶν Δεσποτικῶν ἑορτῶν. Οὕτω τά προαναφερθέντα ἔφερον εἰς τόν νοῦν τό δεύτερον κατά σειράν ἰδιόμελον τῆς Λιτῆς τῶν Χριστουγέννων καί τό τέταρτον ἅτινα ἀποδίδουν καί ἀπηχοῦν τήν θεολογίαν καί τήν σκέψιν τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου ὡς ἑξῆς· τό μέν : «Ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ, σήμερον ἡνώθησαν, τεχθέντος τοῦ Χριστοῦ. Σήμερον Θεὸς ἐπὶ γῆς παραγέγονε, καὶ ἄνθρωπος εἰς οὐρανοὺς ἀναβέβηκε» τό δέ : «Τὸν κατ' εἰκόνα καὶ ὁμοίωσιν, ρεύσαντα ἐκ παραβάσεως, ἰδὼν ὁ Ἰησοῦς κλίνας οὐρανοὺς κατέβη, καὶ ὤκησεν ἐν μήτρᾳ παρθενικῇ ἀναλλοιώτως, ἵνα ἐν αὐτῇ, τὸν φθαρέντα Ἀδὰμ, ἀναπλάσῃ».

Πρίν ἐξέλθωμεν ἐκ τοῦ τερπνοτάτου καί ἡδυτάτου πνευματικοῦ κήπου τοῦ Ἱερωτάτου Γρηγορίου, θά ἦτο παράλειψις ἐάν δέν γευθῶμεν, ἐκ τοῦ καρποῦ του, τοῦ ἐπιγραφομένου «Εἰς τόν βίον τοῦ Μωϋσέως». Τό σημαντικώτατον καί ἀριστουργηματικόν τοῦτο ἔργον, καρπός τῆς ὡριμότητός του καί ἀπόσταγμα τῆς θεολογικῆς του σκέψεως, ἐγράφη περί τό τέλος τοῦ βίου του καί ἀποτελεῖ πολύτιμον ἀδάμαντα εἰς τόν στέφανον τῶν ἔργων του.

Ἔθρεψε γενεάς ὁλοκλήρους πιστῶν, πεινώντων καί ποθούντων τήν κατά Χριστόν τελείωσιν καί ἐχειραγώγησεν ὁμοίως ἐκείνους οἱ ὁποῖοι ἐθελουσίως ἐζεύχθησαν τόν ἐλαφρόν ζυγόν τοῦ Χριστοῦ.

Ὁ Γρηγόριος παρακολουθῶν τόν θεοείκελον Ἀπόστολον Παῦλον εἰς τό ἀγώνισμα τῆς ἀρετῆς, ἀποφαίνεται, ὅτι ἡ ἀρετή ὡς ἀγαθόν εἶναι ἄνευ ὁρίου καί τέρματος, «Ἐπὶ δὲ τῆς ἀρετῆς, ἕνα παρὰ τοῦ Ἀποστόλου τελειότητος ὅρον ἐμάθομεν, τὸ μὴ ἔχειν αὐτὴν ὅρον»[30]. Ἔχων ὡς τύπον τόν θεόπτην προφήτην Μωϋσῆν καί προβάλλων τοῦτον ὡς ὑπόδειγμα τῆς οὐρανοδρόμου πορείας τῆς ψυχῆς πρός τήν τελείωσιν, μεθοδικότατα παραθέτει τάς προϋποθέσεις τῆς ἀσφαλοῦς πλεύσεως πρός τήν ἀτερμάτιστον πορείαν τῆς μετά τοῦ θείου κοινωνίας, τήν ὁποίαν ἡ ψυχή διακαῶς ἐπιποθεῖ.

Εἰς τό πολυσύνθετον τοῦτο ἔργον του, ὁ Γρηγόριος ἀκολουθεῖ τήν ἀλληγορικήν ἑρμηνείαν μέ πρωτοτυπίαν καταπλήσσουσαν πρός διδαχήν τῶν πιστῶν. Ὁ Παύλειος Λόγος «Τὸ γράμμα ἀποκτείνει, τὸ δὲ πνεῦμα ζωοποιεῖ»[31] συνέχει τόν Γρηγόριον καί ἀναδεικνύει τοῦτον ὡς ἕνα ἐκ τῶν αὐθεντικωτέρων ἐκπροσώπων τῆς μεθόδου αὐτῆς. Πολλά θά ἠδυνάμεθα νά εἴπωμεν περί τοῦ ἔργου τούτου, τῆς μεθόδου καί τῶν ἐξ αὐτοῦ ἀπορρεόντων νοημάτων καί διδαγμάτων. Ἐπειδή ὅμως ὁ λόγος περί Χριστοῦ, θά ἀρκεσθῶμεν εἰς μίαν ὡραιωτάτην, κατά τήν ἄποψίν μας, ἑρμηνείαν, αὐτήν, τῆς ἀχειροποιήτου σκηνῆς. Διά τῆς ἀλληγορίας, ὁ Γρηγόριος ἀποκαλύπτει τόν πλοῦτον καί τό νοηματικόν βάθος τοῦ μυστηρίου τῆς θείας οἰκονομίας, ὅπως τοῦτο ἐκδιπλοῦται καί φανεροῦται εἰς τήν Ἁγίαν Γραφήν καί τήν πορείαν τῆς Ἐκκλησίας. Σκοπόν ἔχει δέ τήν πνευματικήν ὠφέλειαν τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας, ἀναλόγως τῆς δεκτικῆς δυνάμεως ἑνός ἑκάστου κατά τό Ἀποστολικόν «τοῖς μὲν τελείοις μέλι γινόμενος, τοῖς δὲ νηπίοις γάλα»[32].

Εἰς τό ἐρώτημα «Τὶς οὖν ἡ ἀχειροποίητος ἐκείνη σκηνή, ἡ παραδεικνυμένη τῷ Μωϋσεῖ κατὰ τὸ ὄρος, πρὸς ἣν κελεύεται βλέπων ὡσανεὶ ἀρχέτυπον διὰ τῆς χειροκμήτου κατασκευῆς δεῖξαι τὸ ἀχειροποίητον θαῦμα;»[33], ἀπαντᾶ στηριζόμενος εἰς τόν Παῦλον, θέλων διά τοῦ Ἀποστολικοῦ κύρους νά ἐπισφραγίσῃ τήν ἑρμηνείαν πού ἀναπτύσσει. Προτιμᾶ νά θέσῃ εἰς τήν κρίσιν τῶν ἀναγνωστῶν του τάς σκέψεις του μέ τό σκεπτικόν ὅτι «Ἀλλ' ἐμοὶ δοκεῖ καλῶς ἔχειν τὸ μὲν ἀκριβῆ περὶ τούτων λόγον καταλιπεῖν ἐκείνοις, οἱ "διὰ τοῦ πνεύματος τὰ βάθη τοῦ Θεοῦ ἐρευνᾶν" δύναμιν ἔχουσιν, ....»[34]. Ἐάν λοιπόν ὁ μέγας Παῦλος ἀπεκάλυψε κατά ἕνα μέρος τό κεκρυμμένον ἐν αὐτοῖς μυστήριον, ὁ δέ Μωϋσῆς προεπαιδεύθη εἰς αὐτό, τότε ἡ σκηνή εἶναι αὐτός οὗτος ὁ Χριστός ὁ καταδεξάμενος διά τήν ἡμετέραν σωτηρίαν, ἀχειροποίητος ὤν κατά τήν ἰδίαν φύσιν, κατασκευήν τινα διά νά συμπηχθῇ εἰς τήν ἀνθρωπίνην φύσιν καί ταὐτοχρόνως, ἡ σκηνή αὕτη, ὁ Χριστός, νά εἶναι καί ἀκατάσκευος ἄκτιστος ἀλλά καί κτιστή ὑλική κατά τήν συγκρότησιν. Ἀποκρούει ἐδῶ τάς ἀρειανικάς περί Χριστοῦ ἀντιλήψεις καί σαφῶς ὁμιλεῖ περί τῶν δύο τοῦ Κυρίου φύσεων. Καί εἰς ἕτερα ἔργα του ὁμιλῶν περί τῶν δύο φύσεων τοῦ Κυρίου ἀναφέρει τά ἑξῆς : «Ἐπειδὴ τοῦ Χριστοῦ τὸ μὲν ἄκτιστὸν ἐστι, τὸ δὲ κτιστὸν· λέγομεν δὲ ἄκτιστον εἶναι αὐτοῦ τὸ ἀϊδιὸν τε καὶ προαιώνιον, καὶ ποιητικὸν πάντων τῶν ὄντων, κτιστὸν δὲ τὸ κατὰ τὴν ὑπὲρ ἡμῶν οἰκονομίαν σχηματισθέν τῷ σώματι τῆς ταπεινώσεως ἡμῶν. Ἄκτιστον λέγομεν τὸν ἐν ἀρχῇ ὄντα Λόγον, τὸν δι' οὖ τὰ πάντα ἐγένετο, καὶ οὗ χωρὶς οὐδὲν τῶν γεγονότων ἐστὶν· κτιστὸν δὲ τὸν ἐν ἡμῖν σκηνώσαντα, οὗ καὶ σαρκωθέντος ἡ ἐμφαινομένη δόξα δηλοῖ»[35].

Πολλάς Γρηγοριανάς διατυπώσεις θά εὕρῃ ὁ μελετητής εἰς τήν ὑμνολογίαν τοῦ Ἁγίου καί Μεγάλου Σαββάτου, ἐάν προσεκτικῶς ἐγκύψῃ εἰς αὐτήν. Χάριν τῆς σωτηρίας τοῦ ἀνθρώπου καί τῆς ἐπαναφορᾶς εἰς τήν μετά τοῦ Θεοῦ κοινωνίαν, ἔπηξε τήν ἰδίαν αὐτοῦ σκηνήν ὀ Χριστός ἐν μέσῳ τοῦ ἀνθρωπίνου γένους. Ἡ μεγίστη αὕτη εὐεργεσία, ἡ καλουμένη «σκηνὴ», δέν πρέπει νά σκανδαλίζῃ τόν φιλόχριστον ἀναγνώστην «ὡς κατασμικρυνούσης τὸ μεγαλεῖον τῆς φύσεως τοῦ Θεοῦ»[36]. Καθώς δέν δύναται ἄλλον ὄνομα ἐπαξίως καί εὐστόχως νά ἀποδώσῃ τό μεγαλεῖον τοῦ Θεοῦ. Ἐξ' ἄλλου ἡ περικλείουσα τήν δημιουργίαν σύμπασαν δύναμις, ἡ κοινή τοῦ σύμπαντος σκέπη ἀποκαλεῖται σκηνή. «Ἡ γὰρ περιεκτικὴ τῶν ὄντων δύναμις ἐν ᾗ κατοικεῖ πᾶν τὸ πλήρωμα τῆς θεότητος, ἡ κοινὴ τοῦ παντὸς σκέπη, ὁ ἐν αὐτῷ τὸ πᾶν περιέχων, σκηνὴ κυρίως κατονομάζεται»[37].

Λεπτομερῶς ἀναλύει ὁ ἡμέτερος Γρηγόριος, τά τῆς σκηνῆς καί τά ἐν αὐτῇ ἀνάγων ταῦτα ἀλληγορικῶς εἰς Χριστόν καί εἰς τήν Ἐκκλησίαν. Κατακλείων τήν εἰς τήν σκηνήν περιήγησίν του καί ἀναφερόμενος εἰς τά Ἅγια τῶν Ἁγίων, τόπον τοῖς πολλοῖς ἀνεπίβατον ἀναφέρεται εἰς τήν ἀγνωσίαν καί ἀκαταληψίαν τοῦ Θεοῦ. Ὁ ἀνθρώπινος νοῦς ἀδυνατεῖ νά συλλάβῃ τάς διαστάσεις καί τήν οὐσίαν τοῦ Θεοῦ, καθότι τό ἐν τοῖς ἀδύτοις καί ἀπορρήτοις τῆς τοῦ μυστηρίου σκηνῆς καθιδρυμένης ἀπολυπραγμόνητον εἶναι, ὑπερβαῖνον τάς ἀντιληπτικάς τοῦ ἀνθρώπου δυνάμεις, ὅστις πιστεύη μέν εἰς αὐτό, χωρίς νά ἱκανοῦται εἰς νοηματικήν αὐτοῦ σύλληψιν. σαφῶς τό μυστήριον τοῦ Θεοῦ «ἐν τοῖς ἀδύτοις τῆς διανοίας μένειν ἀπόρρητον»[38].

Δ.

Εἰς ἅπαντα τά ἔργα τοῦ ἐν Ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Γρηγορίου Ἐπισκόπου Νύσσης ὁ Ἰησοῦς Χριστός ἀποτελεῖ τό γλυκύτατον ἀδολέσχημα τῆς ἑαυτοῦ καρδίας. Τόν θεῖον δέ τοῦτον ἔρωτα ὡς ποιμήν καλλιεργεῖ εἰς τάς καρδίας τῶν πιστῶν ἀκόπως καί ἀδαπάνως. Ὁ Γρηγόριος δέν ἔγραφε διά νά ἀποσπᾶ τόν ἔπαινον τῶν ἀνθρώπων. Εἰργάσθη ποιμαντικῶς, κηρυγματικῶς, ἀπολογητικῶς, ἑρμηνευτικῶς καί ἐπιστολικῶς πρός δόξαν Χριστοῦ καί πνευματικήν ὠφέλειαν τῶν πιστῶν. Ἀγωνιᾶ διά τήν διαφώτισίν των, ἐπιχειρεῖ νά δώσῃ ἀπαντήσεις εἰς ἐκεῖνα τά ἐρωτήματα, τά ὁποῖα ἀκόμη καί σήμερον προκαλοῦν δυσφορίαν καί ἀδυναμίαν προσεγγίσεως. Διά τοῦτο ὅσοι μετά μεγίστης προσοχῆς ἐντρυφοῦν εἰς τά ἔργα του, τά ὁποῖα ἀποτελοῦν πηγήν κρυσταλλίνης θεολογικῆς σκέψεως, ἀξίας καί ἀληθείας, εὑρίσκουν ἀπαντήσεις εἰς σοβαρά ἐρωτήματα τῆς πνευματικῆς ἀθλήσεως καί τῆς εἰς Χριστόν χειραγωγίας. Ὡπωσδήποτε δέ καί ὅσα ἔγραψε «νοητικῆς γυμνασίας ἔνεκεν» θά παράσχουν μεγίστην συνδρομήν εἰς τήν θεολογίαν καί τήν Ἐκκλησίαν πρός διασάφησιν καί κατοχύρωσιν θεολογουμένων πεδίων.

Ἐπιμένων εἰς τήν περί Θεοῦ Λόγου διδασκαλίαν του, ὁ Ἱερός Γρηγόριος προτρέπει πάντας νά σπεύσωμεν καί νά ἀπολαύσωμεν τήν θέαν τοῦ Ἀναστάντος Κυρίου λέγων : «τὸν ἐν τῇ δόξῃ τοῦ Πατρὸς ὄντα καὶ ἐν μορφῇ Θεοῦ ὑπάρχοντα καὶ Θεοῦ ὄντα Λόγον τοῦτον προσκύνει, μὴ τὴν τοῦ δούλου μορφὴν»[39]. Αὐτός δέ ὁ δι' ἡμᾶς γενόμενος καθ' ἡμᾶς, προσφέρει τήν ἀνθρωπίνην ὑπόστασιν πρός τόν Πατέρα «ἵνα δι' αὐτοῦ ἅπαν τὸ ὁμογενές ἐφελκύσηται»[40]. Ὥστε οἱ τῷ πρίν δουλεύοντες ἀνυπάρκτοις θεοῖς, νά μή ἀποκηρυχθοῦν τῆς πατρῴας κληρονομίας, ἐφόσον διά τῆς υἱοθεσίας ἠκολούθησαν τόν Υἱόν, τόν διά σαρκός γενόμενον πρωτότοκον τῆς ἀγαθῆς δημιουργίας καί προσήχθησαν δι' αὐτοῦ τῷ ζῶντι καί ἀληθινῷ Θεῷ.

Ἀγαπητοί μου,

Εἶναι γεγονός ὅτι κατά τό παρόν Συνέδριον καλούμεθα νά ἀνέλθωμεν εἰς δυσπρόσιτα θεολογικά ὕψη καί ἀγύμναστοι ὄντες νά ὀρειβατήσωμεν εἰς ὄρος δυσανάβατον. Προσμαρτυρεῖ τοῦτο καί ὁ Θεῖος Γρηγόριος ὡς ἑξῆς : «Ὄρος γὰρ ἐστιν ὡς ἀληθῶς ἄναντες καὶ δυσπρόσιτον ἡ Θεολογία, ἧς μόλις ὁ πολὺς λεὼς τῆς ὑπωρείας φθάνει. Εἰ δὲ τις Μωϋσῆς εἴη, γένοιτ' ἂν καὶ ἐπὶ πολὺ τῆς ἀνόδου, χωρῶν τῇ ἀκοῇ, τὰς τῶν σαλπίγγων φωνὰς, ἃς φησιν ὁ τῆς ἱστορίας λόγος ἰσχυροτέρας ἐν τῷ προβαίνειν γίνεσθαι. Ἀληθῶς γὰρ σάλπιγξ τὴν ἀκοὴν καταπλήττουσα τὸ περὶ τῆς θείας φύσεως κήρυγμα, μέγα μὲν καὶ παρὰ τὴν πρώτην, μεῖζον δὲ μᾶλλον τῆς ἀκοῆς καθικνούμενον ἐν τοῖς τελευταίοις»[41]. Ἡ προσέγγισις τοιούτων θεμάτων ἀπαιτεῖ προσοχήν, καθαρότητα ψυχῆς, διαύγειαν νοός, προσευχήν καί ἱκεσίαν πρός ἐφέλκυσιν τοῦ Παναγίου Πνεύματος εἰδ' ἄλλως κίνδυνος μέγας ὑπάρχει διότι ἐνῶ «καθαρσίων ἔτι ἐκ τῶν βεβιωμένων δεόμενοι, ἄπλυτοὶ τινες καὶ κατεσπιλωμένοι τῇ τοῦ βίου περιβολῆ τὴν ἄλογον αἴσθησιν ἑαυτῶν προβαλλόμενοι τῆς θείας ἀνόδου κατατολμῶσιν, ὅθεν αὐτοὶ τοῖς ἰδίοις ἑαυτῶν λογισμοῖς καταλεύονται αἱ γὰρ αἱρετικαὶ ὑπολήψεις λίθοι τινὲς ἀτεχνῶς εἰσιν αὐτὸν τὸν εὐρετὴν τῶν πονηρῶν δογμάτων καταφονεύοντες»[42].

Ὁ Ἱερός Πατήρ προτρέπει τούς πιστούς νά κυβερνῶνται μέ ἁρμόζοντα εἰς αὐτούς τρόπον ὥστε νά ἀποφεύγῃ ἡ ψυχή τήν ἐκ τῆς κακίας βλάβην. «Παιδαγωγείτω τοίνυν τὸν βίον τῶν Χριστιανῶν τρόπος φιλόσοφος, καὶ ἡ ψυχή φευγέτω τῆς κακίας τὴν βλάβην»[43]. Ἰδιαιτέρως ἐπίκαιρος παρουσιάζεται ἡ προτροπή αὕτη πρός τόν σύγχρονον ἄνθρωπον καί ἰδιαιτέρως εἰς ἡμᾶς τούς ἀμέσους πνευματικούς αὐτοῦ κληρονόμους. Καλούμεθα ὄχι μόνον νά ἐφαρμόσωμεν τήν ζωηφόρον Πατερικήν σκέψιν καί παράδοσιν εἰς τόν καθ' ἡμέραν βίον μας ἀλλά καί νά μεταδώσωμεν καί μεταλαμπαδεύσωμεν τήν τόσον παλαιάν ἀλλά καί τόσον σύγχρονον καί ἀναγκαίαν διά τόν κόσμον, τόν παντοειδῶς ταλαιπωρούμενον καί σχοινοβατοῦντα, πατερικήν σκέψιν πρός ὠφέλειαν πάντων.

Ἰδίᾳ ἡμεῖς οἱ Ἕλληνες ἔχομεν ἱερόν χρέος εἰς τήν πνευματικῶς πεινῶσαν καί διψῶσαν Εὐρώπην νά προσφέρωμεν ἐν ταπεινώσει τό ζῶν ὕδωρ τό εἰς ζωήν αἰώνιον ἀλλόμενον, ἀφοῦ αὕτη ἀπώλεσε τό ἄντλημά της καί διψᾶ. Ἄς ἀποτελέσωμεν ἡμεῖς τά ὑποζύγια τοῦ Χριστοῦ τά μεταφέροντα τήν ἐλπίδα, εἰς τόν παραπαίοντα ἄνθρωπον. Ὁ Ἱερώτατος Γρηγόριος τό ζητεῖ. «Ὑπακούσωμεν τῷ κελεύοντι· γενώμεθα τοῦ Χριστοῦ ὑποζύγιον, ταῖς ζεύγλαις τῆς ἀγάπης ἑαυτοὺς ἐνδύσαντες»[44].

Κατακλείων δέ τήν ὁμιλίαν μου ταύτην καί συγχαίρων ἀπό καρδίας τόν τε Πρόεδρον τῆς Ὀργανωτικῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ παρόντος Συνεδρίου, Ἐλλογιμώτατον Καθηγητήν τοῦ Ἀθήνῃσι Πανεπιστημίου καί σκαπανέα περινούστατον τῆς Ἱερᾶς Ἐπιστήμης κ. Ἠλίαν Μουτσούλαν καί τήν Ὀργανωτικήν Ἐπιτροπήν ἐν τῷ συνόλῳ αὐτῆς, δι' ὅσα ἐμόγησεν διά τήν ἀρίστην προετοιμασίαν καί διοργάνωσιν τῆς πνευματικῆς συνάξεως ταύτης, εὔχομαι ἐκ βάθους ψυχῆς, δαψιλῆ τήν ἀπό Θεοῦ ἐνίσχυσιν, τόν φωτισμόν καί τήν ἐπιτυχίαν εἰς τάς ἐργασίας τοῦ λαμπροῦ τούτου Συνεδρίου.

Ὡς ἐναργεστάτην δέ ἀπόδειξιν τῆς πίστεως αὐτοῦ προσάγει ταύτην, ὅτι ἐτράφη ὑπό τίτθης (μάμμης), μακαρίας γυναικός «παρ' ὑμῶν (τῶν Νεοκαισαρέων) ὁρμωμένης, Μακρίναν λέγω τὴν περιβόητον, παρ' ἧς ἐδιδάχθημεν τὰ τοῦ μακαριωτάτου Γρηγορίου ρήματα, ὅσα πρὸς αὐτὴν ἀκολουθία μνήμης διασωθέντα αὐτὴ τε ἐφύλασσε καὶ ἡμᾶς ἔτι νηπίους ὄντας ἔπλαττε καὶ ἐμόρφου τοῖς τῆς εὐσεβείας δόγμασι».[45]

Ἐν δέ τῇ 223 ἐπιστολῇ πρός Εὐστάθιον τόν Σεβαστηνόν, ὁ Μέγας Βασίλειος τολμᾶ καυχᾶσθαι ἐν Κυρίῳ, ὅτι κατ' οὐδέν μετέβαλε τήν παρά τοῦ Γρηγορίου διά τῆς μάμμης καί μητρός αὐτοῦ παραδοθεῖσαν διδασκαλίαν καί ἔννοιαν περί Θεοῦ, ἀλλά μόνον ηὔξησε καί ἐτελείωσεν αὐτήν· «ὥσπερ γὰρ τι σπέρμα αὐξανόμενον μεῖζον μὲν ἀπὸ μικροῦ γίνεται, ταὐτὸν δὲ ἐστι ἐν ἑαυτῷ οὐ κατὰ γένος μεταβαλλόμενον,ἀλλὰ κατ' αὔξησιν τελειούμενον, οὕτω λογίζομαι καὶ ἐμοὶ τὸν αὐτὸν λόγον διὰ τῆς προκοπῆς αὐξῆσθαι, οὐχὶ δὲ ἀντὶ τοῦ ἐξ ἀρχῆς ὄντος τὸν νῦν ὑπάρχοντα γεγενῆσθαι»[46].

Ὁ ἀοίδιμος προκάτοχος ἡμῶν, Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν κυρός Χρύσανθος, ἀναφερόμενος εἰς τάς σχέσεις τῶν μελῶν τῆς οἰκογενείας μέ τόν Πόντον παρατηρεῖ : «Τήν ἀπό Μεγάλου Γρηγορίου τοῦ Νεοκαισαρείας καί τῶν ἐν πνεύματι καί τῇ διδασκαλία αὐτοῦ τραφέντων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας Βασιλείου τοῦ Μεγάλου, Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου καί Γρηγορίου τοῦ Νύσσης κληροδοτηθεῖσαν εἰς τόν Πόντον παράδοσιν καί τόν Ὀρθόδοξον Χριστιανικόν Πολιτισμόν, ἐκαυχᾶτο ἐν Κυρίῳ ὅτι ἐτήρησε διά τῶν αἰώνων καί ἡ Ἐκκλησία Τραπεζοῦντος. Τό δέ πλῆθος τῶν ἀνέκαθεν ἐπ' ὀνόματι Γρηγορίου τοῦ Νεοκαισαρείας, τοῦ Μεγάλου Βασιλείου καί Γρηγορίου τοῦ Νύσσης τιμωμένων ἐν Τραπεζοῦντι καί τῇ περιοίκῳ χώρᾳ ναῶν δεικνύει ἥν ἀπ' ἀρχῆς εἶχεν ἡ Ἐκκλησία Τραπεζοῦντος συναίσθησιν τῆς εὐεργετικῆς ἐπιδράσεως τῶν μεγάλων τούτων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ ὐπ' αὐτῶν Ὀρθοδόξου Χριστιανικοῦ Πολιτισμοῦ»[47].

Ἐνστερνιζόμενοι καί ἡμεῖς τό σύγχρονον τῶν λόγων τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου παρατηροῦμεν, ὅτι ἔχουσιν πλήρη ἐφαρμογήν καί εἰς τό ἐσχάτως ἐγερθέν ζήτημα τῆς καύσεως τῶν νεκρῶν, περί τοῦ ὁποίου ἡ Ἐκκλησία διοργάνωσεν ἡμερίδα κατά τό παρελθόν ἔτος καί εἰς καλαίσθητον τεῦχος ἐδημοσίευσεν τά πρακτικά.




--------------------------------------------------------------------------------
[1] Λόγος 43, 5.

[2] Εὐσεβίου, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία 6, 30.

[3] Μ. Βασιλείου, "Περί Ἁγίου Πνεύματος" MIGNE Ε.Π. 32, 205 παρ. 74.

[4] Μ. Βασιλείου, Ἐπιστολή 204 "τοῖς Νεοκαισαρεῦσι" MIGNE Ε.Π. 32, 745.

[5] Παπαδόπουλος Κεραμεύς Α. PONTES HISTORIDE IMPERII TRAPEZUNTINI PETROPOLI 1897, ΣΕΛ.119.

[6] Ἰωάννης Σάββας. "Ἱστορία καί Στατιστική Τραπεζοῦντος"

ἐν Κωνσταντινουπόλει 1870, σ. 237.

[7] Αρχ. Άθηνῶν Χρυσάνθου : "Ἡ Ἐκκλησία Τραπεζοῦντος" ἔνθ. ἀν. σελ. 454.

[8] Βρυεννίου Ἰωσήφ, "Τά Εὐρεθέντα", Λειψία 1768, Τόμος Β´, σελ. 426 428.

12 MANSI, COLLECTIO CONSILIORUM 3, 851.

[10] PG 32, 497 Β, Ἐπιστολή 18.

[11] Μυριόβιβλος PG 104, τίτλος 6.

[12] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, εἰσαγωγή, τόμος 1 σελ. 13.

[13] ΕΠΕ Γρηγορίου Νύσσης "Περί τῆς Θεότητος τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος" τόμος 10, σελ. 48.

[14] PG 44, 508 CD, εἰς τούς Ψαλμούς.

[15] PG 45, 1280 Α. "Κατά Ἀπολλιναρίου".

[16] Ἑβρ. 2, 15.

[17] Ψαλμ. 73, 13.

[18] ΕΠΕ Γρηγορίου Νύσσης "Εἰς τόν βίον τῆς Ὁσίας Μακρίνης" τόμος 9 σελ. 368, 5.

[19] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Ὀμιλία εἰς τήν Γέννησιν τοῦ Χριστοῦ" τόμος 10, σελ. 316, 15.

[20] Ψαλμ. 117, 27.

[21] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Λόγος Κατηχητικός ὁ Μέγας" τομος 1 σελ. 440, 12, 1.

[22] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Εἰς τόν βίον Μωϋσέως" Λόγος Β´ τόμος 9, σελ. 256.

[23] PG 44, 860.

[24] PG 46, 901.

[25] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Λόγος Κατηχητικός ὁ Μέγας", τόμος 1 σελ. 442, 13, 1.

[26] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Λόγος Κατηχητικός ὁ Μέγας", τόμος 1 σελ. 444, 14.

[27] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Λόγος Κατηχητικός ὁ Μέγας", τόμος 1 σελ. 444 446, 15.

[28] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Λόγος Κατηχητικός ὁ Μέγας", τόμος 1 σελ. 444 446, 15.

[29] Ἀρχιμ. Αἰμιλιανοῦ "Κατηχήσεις καί Λόγοι" "Ἀγαλλιασώμεθα τῷ Κυρίῳ" Ὀρμύλια 1999, σ. 65.

[30] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Εἰς τόν βίον Μωϋσέως" τόμος 9, σελ. 148, 20.

[31] Β´ Κορινθ. 3, 6.

[32] Α´ Κορινθ. 3, 1 2.

[33] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Εἰς τόν βίον Μωϋσέως" τόμος 9, σελ. 260, 5.

[34] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Εἰς τόν βίον Μωϋσέως" τόμος 9, σελ. 262, 5.

[35] ΒΕΠ. τόμος 66, σελ. 284.

[36] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Εἰς τόν βίον Μωϋσέως" τόμος 9, σελ. 262, 25.

[37] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Εἰς τόν βίον Μωϋσέως" τόμος 9, σελ. 264, 5.

[38] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Εἰς τόν βίον Μωϋσέως" τόμος 9, σελ. 270, 15.

[39] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Περί τῆς τριημέρου προθεσμίας τῆς Ἀναστάσεως" τόμος 10, σελ. 484, 15.

[40] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Περί τῆς τριημέρου προθεσμίας τῆς Ἀναστάσεως" τόμος 9, σελ. 486, 30

[41] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Εἰς τόν βίον Μωϋσέως" τόμος 9, σελ. 254, 5 10.

[42] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Εἰς τόν βίον Μωϋσέως" τόμος 9, σελ. 254 256, 30

[43] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Περί Εὐποιΐας" τόμος 10, σελ. 210, 20. [44] ΕΠΕ. Γρηγορίου Νύσσης, "Εἰς τό ἐφ' ὅσον ἑνί ἐποιήσατε, ἐμοί ἐποιήσατε" τόμος 10, σελ. 252, 25. [45] Μ. Βασιλείου ἔνθ. ἄν. MIGNE Ε.Π. 32, 752, 753.

[46] Μ. Βασιλείου ἐπιστ. 223 "Πρός Εὐστάθιον τόν Σεβαστηνόν" MIGNE Ε.Π. 32, 825 828.

[47] Αρχ. Άθηνῶν Χρυσάνθου : "Ἡ Ἐκκλησία Τραπεζοῦντος" Ἀθῆναι 1933 σελ. 134 135.