Γενικά
Η Βυζαντινή Μουσική είναι η αντιπροσωπευτική εκκλησιαστική μουσική της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας. Η μελωδία στη λατρεία συμβάλλει τα μέγιστα στη δημιουργία κλίματος κατανυκτικότητας και ευκολώτερης επικοινωνίας με το Θείον. Όμως η μελωδία αυτή πρέπει να είναι φωνητική και όχι οργανική. Γι' αυτό στην Ορθόδοξη Ανατολική Εκκλησία «απάδει» η χρησιμοποίηση μουσικών οργάνων. Γιατί η λατρεία δεν έχει σκοπό να «τέρψη», αλλά να κατανύξη, δημιουργώντας αίσθημα μετανοίας και συνομιλίας με το Θεό.
Η Βυζαντινή Εκκλησιαστική Μουσική είναι η δύναμη - μέσο, που στοχεύει στην ανάταση της ψυχής προς τον ουρανό και όχι στην κάθοδο του ουρανού στη γη. Μ’ αυτές τις προϋποθέσεις και μέσα σ’ αυτό το κλίμα η βυζαντινή μουσική έπαιξε ρόλο σπουδαίο και σημαντικό στην Εκκλησιαστική αγωγή του λαού μας. Ιδιαίτερα, η παράδοση της Κωνσταντινουπόλεως χάραξε τη γραμμή, το ύφος και το ήθος της εκκλησιαστικής αυτής μουσικής παραδόσεως, που, στο διάστημα των αιώνων, μας χάρισε αριστουργηματικά κομμάτια ανεπανάληπτων μουσικών συνθέσεων, εκτελέσεων και διασκευών από κορυφαίους εκπροσώπους της μουσικοδιδασκάλους, πρωτοψάλτες και ιεροψάλτες με ζήλο, καλλιφωνία, κατάρτιση και ενθουσιασμό.
Ειδικά
Η Χίος, η οποία είχε στενότατη επικοινωνία με την Κωνσταντινούπολη, δέχτηκε έντονα την επίδραση του πατριαρχικού εκκλησιαστικού ύφους. Επειδή, εξ άλλου, ήταν ανέκαθεν «φιλόμουσος και φιλόθρησκος», όπως εγκωμιαστικά την χαρακτηρίζει και ο Άγιος Νικηφόρος ο Χίος σε μια ομιλία του, καλλιέργησε τη βυζαντινή μουσική σε ύψιστο βαθμό και ανέδειξε μεγάλες ιεροψαλτικές προσωπικότητες που κατά καιρούς, «χαρακτήρισαν οριακά» την πορεία της εκκλησιαστικής μουσικής εξελίξεως.
Αυτούς τους σημαντικούς εκκλησιαστικούς μουσουργούς και αξιομνημόνευτους θεράποντες της βυζαντινής μουσικής τέχνης, είτε ήταν Χιώτες της Χίου και της διασποράς, είτε δεν ήταν μεν Χιώτες, αλλά πέρασαν από τα αναλόγια της Χίου και διακρίθηκαν για τη μεγάλη μουσική τους προσφορά (συγγραφική ή εκτελεστική), έχει σκοπό να προβάλη τιμητικά η σελίδα ετούτη της Συνοδικής μας Επιτροπής.
Βέβαια περιοριζόμαστε στους πιο αξιόλογους, σ’ εκείνους δηλ. πού «άφησαν εποχή», λόγω του συγγραφικού των έργου, της διδασκαλίας των ή και της εξαίρετης καλλιφωνικής των αποδόσεως, με την οποίαν συγκινούσαν το εκκλησίασμα. Στη σύντομη βιογραφία και το συγγραφικό έργο καθενός, τονίσαμε κυρίως τα στοιχεία που σχετίζονται με τη συμβολή του στη Βυζαντινή Μουσική.
Α'. Χίοι
1. Γεννάδιος Κουρτέσης ο Σχoλάριoς. (1400 - 1472). Πρώτος μετά την άλωση Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, χιακής καταγωγής. Υπήρξε μαθητής του Αγίου Μάρκου του Ευγενικού, από τον οποίο διδάχθηκε και την εκκλησιαστική μουσική. Πολυμαθέστατος και πολυγραφώτατος, άφησε αξιόλογο συγγραφικό έργο. Σαν Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως πήρε πολλά εκκλησιαστικά προνόμια από τον Μωάμεθ τον Πορθητή. Έργα του: «Έμμετροι ευχαί», «Ύμνος μετά δεήσεως» και «Μάρτυρες στεφανίται».
2. Δημήτριος ο μελοποιός. Ήκμασε στους μετά την άλωση χρόνους (τέλος του ιστ΄ αιώνος). Εμελοποίησε δύο Χερουβικά των Προηγιασμένων εις ήχον α΄ τετράφωνο και εις ήχον δ΄ και ένα Κοινωνικόν «Γεύσασθε…» εις ήχον δ΄. - Τα έργα του δεν σώζονται.
3. Γεώργιος Κορέσσιος. (1554 - 1631). Ο περίφημος αυτός ιατροφιλόσοφος και θεολόγος γεννήθηκε στη Χίο και σπούδασε στην Ιταλία. Δίδαξε όμως στη Χίο όπου και εξάσκησε το ιατρικό επάγγελμα, σχεδόν αφιλοκερδώς. Λόγω της θεολογικής του καταρτίσεως κλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στη Σύνοδο του 1635 για να συνδιαλεχθή με τον Καλβινιστήν Αντ. Λέγερον.
Ασχoλήθηκε και με την υμνολογία. Συνέθεσε την Ακολουθία του Νεομάρτυρος Αγίου Θεοφίλου του Ζακυνθίου, την οποία διαμόρφωσε αργότερα ο Άγιος Νικηφόρος ο Χίος. Πιθανόν να έγραψε και την Ακολουθία της Αγίας Μαρκέλλας.
4. Νικόλαος Πρωτοψάλτης. Ήκμασε στα τέλη του ιστ΄ αιώνος. Φέρεται και αυτός ως σπουδαίος εκκλησιαστικός μουσικός.
Δεν υπάρχουν περισσότερα βιογραφικά στοιχεία, όπως και για αρκετούς άλλους, των οποίων θα αρκεσθούμε, δυστυχώς, μόνο στην αναγραφή των ονομάτων.
5. Γρηγόριος Πρωτοψάλτης. Ήκμασε κατά το 1590.
6. Γαβριήλ ο Θύτης ή Θύτος. Ήκμασε περί το 1591. Έγραψε «Μουσικόν Ανθολόγιον» μετά φωνών.
7. Νικόλαος Μαλλιαρός. Ήκμασε κατά το 1610.
8. Ιωάννης Μαστρομαθιός. Ήκμασε περί το 1618.
9. Μιχαήλ Πρωτοψάλτης. Ήκμασε περί το 1625.
10. Αλέξανδρoς Μαυροκορδάτος ο εξ απoρρήτων. Μεγάλη προσωπικότητα της εποχής του. Ασχολήθηκε και με τη βυζαντινή μουσική.
11. Μανουήλ ή Μανές Γούτας. Αξιόλογος μουσικός. Συνέθεσε οκτώ (8) Κεκραγάρια κατ' ήχον και ένα Καλοφωνικόν Ειρμό μετά κρατήματος. Άλλα βιογραφικά στοιχεία δεν είναι γνωστά.
12. Δωρόθεος Κουβλής, Ιερομόναχος. Συνέγραψε περί το 1724 βιβλίο καλούμενο «Μέγας Θησαυρός», που βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη της Σιμωνόπετρας του Αγίου Όρους.
13. Νικηφόρος Όσιος. Ο μεγαλύτερος Χίος υμνογράφος. Γεννήθηκε στα Καρδάμυλα γύρω στο 1750. Από μικρός πήγε στη Νέα Μονή. Σπούδασε στην Δημόσια Σχολή, όπου και δίδαξε με Σχολάρχη τον Άγιο Αθανάσιο τον Πάριο. Φαίνεται πως δίδαξε και Βυζαντινή Μουσική, αφού αυτή διδασκόταν τότε σαν μάθημα στο Γυμνάσιο Χίου.
Διακεκριμένοι μαθητές του υπήρξαν ο Νικόλαος Πουλάκης, Πρωτοψάλτης Xίου και ο Μιχαήλ Λαγούτης, Μουσικοδιδάσκαλος εκ Βροντάδου. Επετέλεσε μεγάλο κηρυκτικό, διδακτικό, πνευματικό και κοινωνικό έργο. Επίσης έχει και συγγραφικό έργο, ιστορικό και υμνολογικό.
Εκοιμήθη εν Κυρίω την 1ην Μαΐου 1821. Η μνήμη του τιμάται την 1η Μαΐου και στα Καρδάμυλα την πρώτη Κυριακή μετά την 15η Αυγούστου.
14. Αγάπιος Παλέρμιoς. Έζησε στα μέσα του ΙΗ΄ αιώνος. Ήταν κληρικός και ευρυμαθέστατος Μουσικός, «πεπαιδευμένος περί την βυζαντινήν και ευρωπαϊκήν μoυσικήν». Έμενε στη Βιέννη. Το 1797 συντάσσει «Μουσικόν Εγχειρίδιον» με Ευρωπαϊκή σημειογραφία, στο οποίο προτείνει «ίδιον» μουσικό σύστημα γραφής της Βυζαντινής Μουσικής.
Στο σύστημα αυτό αντιτάχθηκε με σφοδρότητα ο Ιάκωβος Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας και απορρίφθηκε, γιατί υστερούσε στο βασικό στοιχείο της σύνδεσης με την Παράδοση.
Προσπάθησε να διδάξη το σύστημά του στην Πατριαρχική Σχολή, αλλ’ απέτυχε. Πέθανε το 1815 στο Βουκουρέστι.
15. Διονύσιος Βεντηράς. Εδίδασκε την μουσικήν στη Σχολή της Χίου κατά το νέο σύστημα επί σχολαρχίας Νεοφύτου Βάμβα.
Είχε μαθητή τον Γρηγόριο Iερoδιάκoνο τον Χίο.
16. Γρηγόριος Ιεροδιάκονος. Γεννήθηκε το 1780. Γνώριζε την παλαιά αλλά και τη νέα μουσική γραφή, που την διδάχθηκε από τους τρεις μεγάλους Δασκάλους.
Υπήρξε δάσκαλος στο ηγεμoνικό Μουσικό Σχολείο του Βουκουρεστίου και αυτό τον βοήθησε στις πρώτες εκδόσεις των μουσικών του βιβλίων.
Από το 1816 έψαλλε για πολλά χρόνια στο Μητροπολιτικό Ναό του Ιασίου και πέθανε το 1850.
17. Απόστολος Κώνστας ή Κρουστάλας ή Κωνστάλας. Γεννήθηκε στη Χίο το 1790 και έζησε στην Κωνσταντινούπολη. Σπούδασε θεωρητικός της Βυζαντινής Μουσικής, ήταν μαθητής του Πέτρου του Βυζαντίου και του Γεωργίου του Κρητός. Βαθύς γνώστης των μυστικών της σημειογραφίας. Ασχολήθηκε με την εξήγηση της παλαιάς σημειογραφίας και το 1880 έγραψε ένα μεγάλο θεωρητικό, στο οποίο επεξηγεί λεπτομερώς την σημασία και την αξία (ποιοτική και ποσοτική) όλων των σημαδόφωνων της παλαιάς σημειογραφίας.
Αντέγραψε πολλές Ανθολογίες και επτά τουλάχιστον φορές το «Θεωρητικό» του για βιοποριστικούς λόγους.
Παρά τη μεγάλη του προσφορά αγνοήθηκε, δυστυχώς, από τους τρεις Δασκάλους μεταρρυθμιστές και εφευρέτες της νέας γραφής Γρηγόριο Λευΐτη, Χρύσανθο Προύσσης και Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα.
18. Νικηφόρος Ιεροδιάκονος. Αρχιδιάκονος Αντιοχείας γεννήθηκε στη Χίο στις αρχές του ΙΘ΄ αιώνος. Διδάχθηκε τη Μουσική στην Κωνσταντινούπολη από τον Ιάκωβο τον Πρωτοψάλτη.
Αναδείχθηκε έμπειρος Μουσικός και δίδαξε στη Μουσική Σχολή του Ιασίου.
Στη Βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής Βατοπεδίου του Αγίου Όρους υπάρχει ιδιόχειρο βιβλίο με τίτλο: «Τα άπαντα Νικηφόρου του Χίου», το οποίο γράφτηκε, όπως λέει ο ίδιος, στο Ιάσιο το 1816.
19. Θεοδόσιος Ιεροδιάκονος. Γνωστός Μουσικοδιδάσκαλος, που έζησε κυρίως στή Σμύρνη. Δεν υπάρχουν βιογραφικά στοιχεία, παρά μόνον ότι ανέδειξε πολλούς μαθητές.
20. Δημήτριος Λώτος. Εχρημάτισε Πρωτοψάλτης Σμύρνης. Ήταν μαθητής του μουσικοδιδασκάλoυ Θεοδοσίου και φίλος του Αδαμαντίου Κοραή. Το 1781 έγραψε το έργο: «Παπαδική Νέα», που σώζεται στη Βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής Εσφιγμένου του Αγίου Όρους.
21. Νικόλαος Πουλάκης. Γεννήθηκε το 1810. Ήταν μαθητής, του Αγίου Νικηφόρου αρχικά, και στη συνέχεια, των τριών μεγάλων Δασκάλων, καθώς και του Αναστασίου Ταπεινού του Υδραίου. Υπηρέτησε σαν Πρωτοψάλτης στον Μητροπολιτικό Ναό Σύρου, το 1835 στον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Γεωργίου στη Χίο και το 1839 - 1863 στον Μητροπολιτικό Ναό των Αγίων Βικτώρων Χίου.
Έγραψε άφθονα και σπουδαία μουσουργήματα, αλλά το μεγαλύτερο μέρος του μουσικού του έργου παραμένει ανέκδοτο.
Από τους μαθητές του διακρίθηκε ιδιαίτερα ο Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Γεώργιος Βιολάκης.
Απέθανε το 1889.
22. Μιχαήλ Λαγούτης. Σπουδαίος μουσικοδιδάσκαλος σύγχρονος του Νικολάου Πουλάκη και συμμαθητής του στον Όσιο Νικηφόρο, απ’ όπου πήρε την πρώτη μουσική παιδεία. Γεννήθηκε στο Βροντάδο. Δεν σώζονται, δυστυχώς, στοιχεία για το μουσικό του έργο.
23. Γρηγόριος Κωνσταντινίδης. Μητροπολίτης Χίου (1829 – 1837). Γεννήθηκε στην Κοινή. Ήταν «μουσικός και καλοφωνότατος» κατά τον Γρηγόριο Φωτεινό.
Το 1837 έκαμε αμοιβαία μετάθεση με τον Βιζύης Κοσμά με έγκριση της Μεγάλης Εκκλησίας. Το 1856 μετατέθηκε για δεύτερη φορά στη Χίο, αλλ’ απέθανε μετά από εικοσαήμερη ποιμαντορία. Εμελοποίησε πολλούς ύμνους.
24. Κωνσταντίνος ο Ε΄ ο Βαλιάδης. Οικουμενικός Πατριάρχης (1897 – 1901). Γεννήθηκε στη Βέσσα το 1833. Μετά το Γυμνάσιο Χίου φοίτησε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης.
Το 1876 εκλέγεται Μητροπολίτης Μυτιλήνης, το 1893 προάγεται Μητροπολίτης Εφέσου και το 1897 εκλέγεται Οικουμενικός Πατριάρχης. Χαρακτηρίζεται σαν ευπαίδευτος Ιεράρχης, φιλόμουσος και δραστήριος.
Παραλείποντας την πολυσχιδή δράση του, τονίζομε ιδιαίτερα το ενδιαφέρον του για την Εκκλησιαστική Βυζαντινή Μουσική.
Μουσικώτατος ο ίδιος, ιδρύει στην Κωνσταντινούπολη, το 1880 Μουσικό Σύλλογο, για τη μόρφωση αγαθών Ιεροψαλτών. Σημαντική είναι η γνώμη του για την Εκκλησιαστική Βυζαντινή Μουσική, την οποία διατύπωσε σε σχετική διατριβή του: «Η μουσική πάντοτε και πανταχού εθεωρήθη ως η παθητικωτέρα φωνή της καρδίας, ως η ζωηροτέρα έκφρασις του θρησκευτικού αισθήματος και επομένως ως η μάλλον ευάρεστος και ευπρόσδεκτος τω Θεώ προσφορά...».
Το 1891 ως πρόεδρος της Πατριαρχικής Εκπαιδευτικής Επιτροπής, συνέταξε Πρόγραμμα τετραετούς διδασκαλίας της Βυζαντινής Μουσικής στα Δημοτικά Σχολεία, κατά το μάθημα της Ωδικής.
25. Μιχαήλ Παυλίδης. Εκ Χίου καταγόμενος ήταν ένας από τους άριστους εκτελεστές της Βυζαντινής ψαλμωδίας. Μαθητής του Σωτηρίου Βλαχοπούλου, άρχισε να ψάλη από το 1859. Υπήρξε Μέγας Δομέστιχος της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας (1872 - 1881), δίδαξε τη θεωρία της Μουσικής στη Mουσική Σχολή του Ελληνικού Μουσικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως και ήταν μέλος της Μουσικής 'Επιτροπής των Πατριαρχείων, υπό την προεδρεία του Χίου Μητροπολίτου Κωνσταντίνου (Βαλιάδου).
26. Κωνσταντίνος ο Χίος. Εδίδαξε το νέο μουσικό σύστημα γραφής στη Σχολή της Αδριανουπόλεως.
27. Κωνσταντίνος Δεληγιάννης. Μητροπολίτης Χίου. Γεννήθηκε στα Καρδάμυλα το 1842. Απεφοίτησεν αριστούχος από τη Θεολογική Σχολή της Χάλκης.
Διακρίθηκε για τη φιλομάθεια και ευρυμάθειά του. Υπηρέτησε σε πολλές επιτελικές θέσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του ανατέθηκαν, κατά καιρούς, σοβαρές και σπουδαίες διπλωματικές αποστολές, σαν ιδιαίτερος σύμβουλος, «μυστικοσύμβουλος», του Οικουμενικού Πατριάρχου Ιωακείμ Γ΄, κατά τις οποίες επέδειξε σπάνια διπλωματική ικανότητα.
Χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Χίου το 1887 και απομακρύνθηκε του θρόνου το 1908. Ήταν άριστα καταρτισμένος στη Βυζαντινή Εκκλησιαστική Μουσική, χωρίς όμως να ασχοληθή ιδιαίτερα σαν μελοποιός ή υμνογράφος. Απέθανε στην Κωνσταντινούπολη το 1919.
28. Ιωάννης Χαβιαράς. Καταγόταν από τη Χίο. Έζησε στη Βιέννη και από το 1844 ήταν Πρωτοψάλτης στον εκεί Ναό της Αγίας Τριάδος και καθηγητής στην Ελληνική Σχολή. Είναι ο πρώτος που προσπάθησε να εναρμονίση τη Βυζαντινή Μουσική και να τονίση τους βυζαντινούς ύμνους με ευρωπαϊκή παρασημαντική.
Συνεργάστηκε με το Γερμανό μουσικοδιδάσκαλο Ραντχάρτιγκερ και τόνισαν, αρχικά σε ευρωπαϊκή τετραφωνία, τη Θεία Λειτουργία του Ιερού Χρυσοστόμου.
Αλλά με τον τρόπο αυτό παρατηρήθηκε, ότι, όχι μόνο καταστράφηκε η λεκτική συνάφεια των ύμνων, αλλά αλλοιώθηκε και ο χαρακτήρας της μελωδίας. Σαν παράδειγμα αναφέρεται η φράση από τον ύμνο: «Είδομεν το φως το αληθινόν...», όπου εκφέρονται οι λέξεις κομμένες «πίστιν α – ληθή α - διαίρετov...» κ.λπ. Άσχετα όμως μ' αυτό εξέδωκε, σε τρεις τόμους, πολλά εκκλησιαστικά μέλη, κατάλληλα για παιδική και ανδρική χορωδία.
29. Μελέτιος Μοναχός. Δεν γνωρίζομεν τίποτε άλλο παρά ότι ήταν Πρωτοψάλτης στη Νέα Μονή και ότι κοντά του μαθήτευσαν διαπρεπείς Ιεροψάλτες.
30. Γεώργιος Πρωγάκης. Γεννήθηκε στη Χίο το 1844 αλλ’ έζησε στην Κωνσταντινούπολη. Φοίτησε στη Μεγάλη Γένους Σχολή. Διδάχθηκε τη Μουσική από τον Γ. Ραιδεστηνό και τον Ιωάννη Καββάδα.
Υπηρέτησεν ως Ιεροψάλτης στην Αλεξάνδρεια την Αθήνα και το Βατούμ. Τέλος, σαν Μουσικοδιδάσκαλος, για πολλά χρόνια (1898 – 1928) στην Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης, όπου ανέδειξε «σωρείαν όλην» διαπρεπών μουσικών και μουσικολόγων. Ήταν ένας από τους λίγους που θεωρήθηκε μουσική αυθεντία στην κατάρτιση και χαρακτηρίσθηκε καλλικέλαδος, ηδύμολπος και ηδυφωνότατος στην εκτέλεση, βαθύς γνώστης της τυπικής διατάξεως των ιερών Ακολουθιών και αυστηρός εκτελεστής της πατροπαράδοτης Εκκλησιαστικής Μουσικής.
Ήταν μέλος (στη θέση του Γραμματέως) της Μουσικής Επιτροπής του 1881 και συγγραφέας τρίτομου μουσικού έργου με τον τίτλο: «Μουσική Συλλογή».
Ιδιαίτερα έχαιρε της εκτιμήσεως όλων, «ως χαρακτήρ αδαμάντινος».
31. Νηλεύς Καμαράδος. Ο χιακής καταγωγής επιφανής μουσικοδιδάσκαλος γεννήθηκε το 1851 και έζησε κυρίως στην Κωνσταντινούπολη. Την πρακτική της ψαλμωδίας σπούδασε κοντά στο Γεράσιμο Κανελλίδη, την θεωρία στον Παναγιώτη Κηλτσανίδη και τη γραφή της ευρωπαϊκής μουσικής στον Ιωάσαφ τον Ρώσσο.
Ήταν ερευνητής της Βυζαντινής Μουσικής και δημοσίευε πολλές μελέτες, κυρίως πάνω στο ρυθμό και τα τονιαία διαστήματα. Δίδαξε και ανέδειξε πολλούς μαθητές, διαπρεπείς μουσικολόγους και Ιεροψάλτες. Ως Πρωτοψάλτης διακρίθηκε για το «ίδιο» (Ιδιαίτερο) ψαλτικό ύφος, που απετέλεσε «Σχολή».
Από τα πιο γνωστά του μαθήματα είναι τα «πολλαπλά», «Κύριε ελέησον» και το «Δύναμις˙ Άγιος ο Θεός». Δυστυχώς άφησε ημιτελές το θεωρητικό του έργο.
Πέθανε το 1922.
32. Ιωάννης Καββάδας. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Οι γονείς του καταγόταν από το Χαλκειός. Διδάχθηκε τη μουσική από τον Πέτρο Συμεών τον Αγιοταφίτη και τον Χoυρμoύζιo. Ηδυφωνότατος Πρωτοψάλτης υπηρέτησε στον Ιερό Ναό του Αγίου Ιωάννου των Χίων στην Κωνσταντινούπολη και στο Μητροπολιτικό Ναό Χίου, όπου διαδέχθηκε τον Νικόλαο Πουλάκη (1863 - 1895).
Εμπειρότατος μουσικοδιδάσκαλος και μελοποιός δίδαξε πολλούς και εμελοποίησε πολλά μαθήματα, από τα οποία πολύ γνωστή είναι η δοξολογία του σε ήχο β΄ που ψάλλεται σήμερα - ίσως ελαφρά παραποιημένη -από όλους σχεδόν τους ψάλτες.
Απέθανε το 1899.
33. Αντώνιος Μανάρας. Λαμπαδάριος του Μητροπολιτικού Ναού Χίου (1913 - 1942).
Εμελοποίησε πολλούς ύμνους και ιδιαίτερα το Δοξαστικό των Αίνων της εορτής των Αγίων Βικτώρων.
Πολλοί από τους σημερινούς διαπρεπείς Ιεροψάλτες ήσαν μαθητές του.
34. Μιχαήλ Περπινιάς. Ιατρός το επάγγελμα και Ιεροψάλτης σε Ναούς της Χίου.
Ήταν σπουδαίος θεωρητικός της Βυζαντινής Μουσικής. Έχει εκδόσει μέρος μόνον από το έργο του, ενώ πολλά μαθήματά του κυκλοφορούν χειρόγραφα στους κύκλους των Ιεροψαλτών της Χίου.
35. Ματθαίος Μουντές. Καλλίφωνος Πρωτοψάλτης στον Ιερό Ναό Παναγίας Ερειθιανής Βροντάδου. Σημαντικός Μουσικοδιδάσκαλος με ανέκδοτο μουσικό έργο, που βρίσκεται στα χέρια συγγενών του.
36. Παντελής Mελαχρoινoύδης. Ιεροψάλτης, που υπηρέτησε κυρίως στον Ιερό Ναό Αγίου Ιωάννου Θεολόγου Χίου.
Δίδαξε τη μουσική σε αρκετούς σημερινούς Ιεροψάλτες.
37. Γεώργιος Γιόμελος ή Γέμελος. Γεννήθηκε στο Βροντάδο και υπηρέτησε σαν Πρωτοψάλτης στον Ιερό Ναό Αγίου Γεωργίου. Γιος του Δημητρίου Γεμέλου, διαπρεπούς Ιεροψάλτου, μαθητή του Νικολάου Πουλάκη, κληρονόμησε από τον πατέρα του την έφεση για την Βυζαντινή Μουσική.
Μαθητής του Γεωργίου Βινάκη καταρτίστηκε άριστα και άφησε σπουδαίο ανέκδοτο μουσικό συγγραφικό έργo.
Απέθανε το 1972.
38. Νικόλαος Χατζησταμάτης. Γεννήθηκε το 1917 στην Αγία Παρασκευή της Μικράς Ασίας. Με τον πρώτο διωγμό ήρθε στη Χίο.
Επιστρέψει το 1919 και επανέρχεται το 1922 μετά τη μικρασιατική καταστροφή.
Σε ηλικία μόλις επτά ετών γίνεται μαθητής του Γεωργίου Βινάκη, Πρωτοψάλτη τότε του Μητροπολιτικού Ναού. Κοντά του έμεινε περί την δεκαετίαν σαν μαθητής, Κανονάρχος και Δομέστιχος.
Επίσης, για 6 μήνες διδάχθηκε και από τον Αντώνιο Μανάρα, Λαμπαδάριο του Μητροπολιτικού Ναού.
Το 1942 διορίστηκε Λαμπαδάριος του Μητροπολιτικού Ναού. Τό 1948, μετά την αποχώρηση του Δ. Κουτσαρδάκη, αναλαμβάνει Πρωτοψάλτης μέχρι το Νοέμβριο του 1981. Πέθανε το Φεβρουάριο του 1994.
Ο Νικόλαος Χατζησταμάτης διακρίθηκε για την ευστροφία και γλυκύτητα της φωνής του, το σοβαρό εκκλησιαστικό ύφος, την πιστότητα στην παράδοση, την άριστη εκτέλεση και απόδοση των ύμνων, την κατανυκτικότητα στον τρόπο της ερμηνείας της εκκλησιαστικής υμνολογίας και γενικά την όλη μουσική του κατάρτιση.
Εμελοποίησε ή και διεσκεύασε πολλούς εκκλησιαστικούς ύμνους.
Η επίδραση του δασκάλου του υπήρξε καταφανής. Πολλοί εμαθήτευσαν κοντά του, που ετίμησαν αργότερα το αναλόγιο.
Εσχάτως, με την επίβλεψη του μουσικοδιδασκάλου κ. Λαζάρου Κουζινοπούλου, ετοιμάζεται η έκδοση ενός μέρους του μουσικού του έργου.
Β'. Μη Χίοι
1. Παχώμιος Ρουσάνος (1470 - 1553). Ζακύνθιος την πατρίδα ήλθε στη Χίο και δίδαξε, για αρκετό χρονικό διάστημα, διάφορα μαθήματα και τη μουσική.
Έργα του: α) Οκτώ Κανόνες στους Άγιον Αθανάσιον και Κύριλλον, στον Άγιον Παχώμιον, σε πέντε άλλους Αγίους β) Ακολουθίες «εις τους εν Στροφάσι φονευθέντας μοναχούς» και «Βησσαρίωνα Λαρίσης» και γ) «Ερμηνεία σύντομος εις την καθ' ημάς μουσικήν».
2. Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης. Ο εξ Εβραίων (1760). Σύγχρονος του Αγίου Μακαρίου του Κορίνθου, «Κολλυβάς και αυτός, ήλθε στη Χίο και δίδαξε, εκτός των άλλων, και Μουσική. Μαθητής του ήταν ο Όσιος Νικηφόρος ο Χίος.
3. Αθανάσιος ο Πάριος. Σημαντική προσωπικότης του ιη΄ και ιθ΄ αιώνα. Είναι ο πρώτος Σχολάρχης της Χίας Σχολής. Επί της Σχολαρχίας του διδασκόταν, σαν μάθημα, και η Βυζαντινή Μουσική. Το έργoν του είναι πoλύπλευρο και αξιολογώτατo. Απέθανε το 1813 στη Χίο.
4. Γεώργιος ο Kρης. Επιφανής Μουσικοδιδάσκαλος. Υπήρξε μαθητής του Μελετίου του Σιναΐτου και του Ιακώβου του Πρωτοψάλτου, τον οποίον όμως είχεν υπερβεί στην αναλυτική γραφή των μουσουργημάτων. Το μουσικό του έργο είναι τεράστιας σημασίας. Δίδαξε σε πολλά μέρη ιδιαίτερα, στην Χίο και την Κωνσταντινούπολη. Ανέδειξε πάρα πολλούς μαθητές και πολλοί Χιώτες ήταν μαθητές του. Πέθανε το 1816.
5. Ευτύχιος ο Ουγουρλούς. Γεννήθηκε στην Καισάρεια της Καππαδοκίας και διδάχθηκε τη Μουσική από τον Γεώργιο τον Kρήτα, Μανουήλ Πρωτοψάλτη και Γρηγόριο Πρωτοψάλτη.
Έψαλλε κυρίως στην Κωνσταντινούπoλη. Στο τέλος της ζωής του ήλθε στη Χίο, έγινε μοναχός σε μοναστήρι που αγόρασε και απέθανε εκεί το 1866.
6. Γεώργιoς Βιολάκης. Γεννήθηκε στη Σίφνο, αλλά έζησε στην Κωνσταντινούπολη. Ήλθε στη Χίο, όπου έμεινε τέσσερα χρόνια και διδάχθηκε τη μουσική πρώτα στη Νέα Μονή, από τον Πρωτοψάλτη Μελέτιο Μοναχό, όπου έμαθε και το τυπικό των ακολουθιών και έπειτα από τον Πρωτοψάλτη του Μητροπολιτικού Ναού Νικόλαο Πουλάκη. Απέθανε το 1911.
7. Γεώργιος Βινάκης. Kαλλιφωνότατoς Πρωτοψάλτης του Μητροπολιτικού Ιερού Ναού Χίου για 25 περίπου χρόνια (1913 - 1938). Πιστός τηρητής της μουσικής παραδόσεως εσαγήνευε το εκκλησίασμα με τη φωνή, το ύφος και την εκτέλεση των ύμνων. Το πέρασμα του Γεωργίου Βινάκη από τη Χίο πραγματικά «άφησε εποχή». Υπήρξε μαθητής του Γεωργίου Pαιδεστηνού και έγινε δάσκαλος σε πολλούς σημερινούς διακεκριμένους Ιεροψάλτες.
Το μουσικό του έργο είναι ανέκδοτο.
8. Δημήτριος Κουτσαρδάκης. Πρωτοψάλτης του Μητροπολιτικού Ναού Χίου. Διαδέχθηκε τον Γεώργιο Βινάκη στα έτη 1940 - 1948.
Εξέδωκε μέρος μόνο των έργων του. Πολλά μαθήματά του κυκλοφορούν σε χειρόγραφα.
9. Θρασύβoυλoς Στανίτσας. O ηδυπαθέστατος αυτός άρχων Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Το 1960 διαδέχθηκε στο α΄ πατριαρχικό στασίδι τον Πρωτοψάλτη Κωνσταντίνο Πρίγγο, αλλά το 1964 απελάθηκε από την Κωνσταντινούπολη. Όταν ήλθε στην Ελλάδα παρέμεινε στη Χίο, για μια περίπου διετία, κατά την οποία γύρισε και έψαλλε σε πάρα πολλές εκκλησίες του νησιού. Ο Θρασύβουλος Στανίτσας μετέδωσε το πατριαρχικό ύφος και τόνωσε την βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική παράδοση της Χίου. Απέθανε το 1987. Η συμβολή του στην Βυζαντινή Μουσική είναι τεράστια.
