Η λέξη «ψαλμός» προέρχεται από το ρήμα «ψάλλω» που σημαίνει υμνώ μελωδικά τον Θεό, προσφέρω στον Θεό λατρεία με ύμνους μελωδικούς, τραγουδώ με άσματα τον Θεό, λατρεύω τον Κύριο υμνώντας Αυτόν με ψαλμωδίες.
Ο Δαυΐδ ο Βασιλέας και Προφήτης είναι ο ποιητής των εκατό πενήντα (150) ψαλμών που συμπεριλαμβάνονται στο γνωστό και προσφιλές σε όλους τους πιστούς της Εκκλησίας «Ψαλτήριον». Το «Ψαλτήριον» χωρίζεται σε πέντε μέρη, σε συσχέτιση με την Πεντάτευχο του Μωσαϊκού νόμου.
Η Εκκλησία μας από τους πρώτους αιώνες της Λατρείας χρησιμοποίησε το «Ψαλτήριον» για να υμνήσει τον Θεό, στις κοινές συνάξεις των πιστών, που γίνονταν στους «οίκους του Κυρίου» δηλαδή στους Ιερούς Ναούς.
Και μάλιστα οι πιστοί είχαν πολλή ευλάβεια τους ψαλμούς και ευχαριστούνταν από την ακρόασή τους, σε σημείο να στέκονται όρθιοι, όταν γινόταν η απαγγελία τους. Γι’ αυτό καθιέρωσαν τα λεγόμενα «Καθίσματα» δηλαδή τα μικρά ψαλλόμενα τροπάρια που μεσολαβούν μεταξύ της κάθε ενότητας του ψαλτηρίου, ώστε να κάθονται για λίγο οι πιστοί. Απ’ αυτά τα τροπάρια έλαβαν την ονομασία «Καθίσματα» οι είκοσι (20) ενότητες του «Ψαλτηρίου», που διαβάζονται στην Εκκλησία μας (κυρίως στα Μοναστήρια) κάθε εβδομάδα μία φορά πλήρως και την Μεγάλη Τεσσαρακοστή δύο φορές.
Εκτός όμως από τον καθιερωμένο τρόπο της απαγγελίας του «Ψαλτηρίου» (ανάγνωση), πολλοί στίχοι των ψαλμών, ψάλλονται στη Θεία Λατρεία. Όπως παραδείγματος χάριν το «προκείμενο» του Εσπερινού που ψάλλεται μετά την «Επιλύχνιον Ευχαριστίαν» δηλαδή το «Φως ιλαρόν...» κατά τις καθημερινές και τις μεγάλες Δεσποτικές και Θεομητορικές εορτές. Ομοίως και τα «προκείμενα» που ψάλλονται στην Μικρή Είσοδο της Θείας Λειτουργίας, καθώς και τα «Κοινωνικά» δηλαδή οι ύμνοι που ψάλλονται λίγο πριν κοινωνήσουν οι πιστοί.
Όλες οι ακολουθίες του νυχθημέρου απαρτίζονται και πλαισιώνονται με τους ψαλμούς του Δαυΐδ. Οι στίχοι που μεσολαβούν μεταξύ των «Στιχηρών» και των «Αποστίχων» του Εσπερινού, καθώς και μεταξύ των «Στιχηρών των Αίνων» ή των «Αποστίχων» τους στην Ακολουθία του Όρθρου, προέρχονται από το «Ψαλτήριον».
Το πρώτο μέρος της Ακολουθίας του Αποδείπνου αποτελείται από ψαλμούς. Ομοίως και οι «Ώρες» της Εκκλησίας μας (Πρώτη, Τρίτη, Έκτη και Ενάτη) στο μεγαλύτερό τους μέρος απαρτίζονται από ψαλμούς. Ακόμη και στην Ακολουθία της Θείας Μεταλήψεως, που προετοιμάζει τους πιστούς για τη συμμετοχή τους στην Τράπεζα των Φρικτών Μυστηρίων, έχει συμπεριληφθεί ένα μικρό μέρος των ψαλμών.
Πολλοί από τους ψαλμούς έχουν μελοποιηθεί και καλύπτουν τις Λειτουργικές ανάγκες, συμπεριλαμβανόμενοι στις Ακολουθίες της Εκκλησίας, όπως π.χ. οι λεγόμενοι «Πολυέλεοι» που ψάλλονται κατά τις μεγάλες Εορτές και κατά τις Ιερές Αγρυπνίες, αμέσως μετά την Ανάγνωση του «Ψαλτηρίου» του Όρθρο, και είναι στίχοι ψαλμών που σχετίζονται με το θέμα της εκάστοτε Εορτής.
Το «Ψαλτήριον του Δαυΐδ» είναι ένας πολύτιμος θησαυρός για την Εκκλησία μας γιατί πλουτίζει την Λατρεία και την Υμνολογία της και όταν διαβάζεται και όταν ψάλλεται. Τέρπει τους πιστούς, τους ενισχύει στον αγώνα τους κατά των αοράτων εχθρών και στερεώνει την αγάπη τους προς τον Θεό.
Απ’ όλους τους ψαλμούς, ιδιαίτερη χάρη και χρήση έχει ο πεντηκοστός (Ν΄) Ψαλμός, ο λεγόμενος Ψαλμός της μετανοίας, που αποτελεί εξομολόγηση του Δαυΐδ προς τον Θεό και θερμή ικεσία «εκ καρδίας», να τον συγχωρέσει για το διπλό και βαρύτατο ανόμημά του (του φόνου δηλαδή και της μοιχείας) στο οποίο έπεσε από ανθρώπινη αδυναμία.
Ο Ψαλμός αυτός απαγγέλεται «χύμα» σε πολλές Ακολουθίες, καθώς και μετά την Ανάγνωση του Ευαγγελίου του Όρθρου. Την Κυριακή ψάλλεται μετά την Ανάγνωση του Εωθινού Ευαγγελίου, την ώρα που οι πιστοί ασπάζονται το Ιερό Ευαγγέλιο. Εκφράζει τα προς τον Θεό αισθήματα κάθε ανθρώπινης ψυχής που είτε υπέπεσε - όπως ο Δαυΐδ - σε κάποιο βαρύ παράπτωμα, είτε λόγω αμέλειας και αδιαφορίας κρατείται δεμένη στα γήινα φρονήματα, ζητάει το Θείο έλεος για να συνέλθει και να επιστρέψει στο «πρωτόκτιστον κάλλος».
Οι ψαλμοί - όπως και κάθε ύμνος της Εκκλησίας μας - είναι Θεόπνευστοι, δηλαδή γράφτηκαν με τον φωτισμό του Αγίου Πνεύματος και με την Θεία συνεργία. Απευθύνονται προς τον Δημιουργό και συντελεστή όλων των καλών, τον μόνο αληθινό Θεό και υμνούν την μεγαλοπρέπειά του και την δόξα του.
Πολλοί εύστοχοι και χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι που προλογίζουν το «Ψαλτήριον» που λένε τα εξής: «Παύσον Ορφέα να λαλείς˙ ρίψαι Ερμή την λύραν. Ο δε λαλών χρησμούς εις τους Δελφούς ας λησμονηθεί πλέον. Διότι ο Δαυΐδ κρούει την λύρα του Πνεύματος˙ διατρανώνει τα μεγαλεία του Θεού˙ εξιστορεί τα πάμπολα τεράστια μεγαλεία˙ κινεί την κτίσιν προς ύμνον του Κτίστου. Και γράφοντας μυσταγωγεί όλους προς σωτηρίαν, παρακινεί τους αμαρτωλούς εις επιστροφήν προς Θεόν, διδάσκοντάς τους να πλύνουν τα αμαρτήματά τους. Και επιπλέον δηλώνει την μέλλουσα Κρίσιν του Δικαιοκρίτου, ίνα μη ευρεθώμεν ανέτοιμοι». Και προσθέτει: «Όπως ο Δαυΐδ με τον λίθον συνέτριψε τον Γολιάθ τον ισχυρόν και δυσσεβή τύρρανον, έτσι και με τις χορδές του Ψαλτηρίου του, ενδυναμώνει τους πιστούς εις την πάλην κατά των δαιμόνων και των παθών ώστε να νικήσουν».
Κάθε φιλόθεη και φιλόμουση ψυχή, βρίσκει ανάπαυση και τέρπεται με την ηδύτητα του «Ψαλτηρίου». Και αναζητά μέσω αυτού να εκφράσει τα λεπτά και ευγενή αισθήματά της προς τον Θεό.
Έτσι το «Ψαλτήριον», αν και είναι ποίημα που γράφηκε πριν την έλευση του Θεού στον κόσμο, ευφραίνει τις ψυχές όλων των ανθρώπων, που λάτρευσαν (εν τω καιρώ του Νόμου) και λατρεύουν (εν τω καιρώ της χάριτος) τον Θεό, και παραμένει στους αιώνες το προσφιλέστερο μελώδημα των καρδιών όλων όσοι «αινούσι τον Θεόν εν εκκλησίαις και εν τοις ταμείοις αυτών, τον μόνον Υπερύμνητον».
